Łekno to niewielka miejscowość położona nad Jeziorem Łekneńskim, w północno-wschodniej części Wielkopolski, na Pałukach, ok. 9 km od Wągrowca. Najstarsza, pisana wzmianka historyczna o grodzie w Łeknie pochodzi z bulli Innocentego II z 1136 r. Dzieje miejscowości sięgają jednak znacznie wcześniejszych czasów. Od wczesnego średniowiecza miejsce to stanowiło jeden z ważniejszych punktów osadniczo-kulturowo-sakralnych i było jednym z najznamienitszych zespołów osadniczych na ziemiach polskich.
W wyniku badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych w latach 1982-2008 (pod kierownictwem prof. dr hab. A.M. Wyrwy) odsłonięto relikty wczesnego osadnictwa i kilka sakralnych obiektów architektonicznych na półwyspie (na niewielkim wzgórzu), w bliskiej odległości od jeziora. Archeolodzy ustalili, że w Łeknie istniały po sobie dwa grody: gród plemienny, który powstał w trzeciej ćwierci VII w. – tak wykazały badania metodą C14 (potwierdza to także znaleziona ceramika); oraz gród państwowy pierwszych Piastów, który powstał w obrębie tych samych wałów (od poł. X do poł. XII w.). Do I poł. XII w. gród pełnił ważną rolę polityczną i administracyjną w granicach tworzonego kraju Piastów.
Relikty kamiennej rotundy pw. św. Piotra.
Skupmy się jednak na przedromańskich i romańskich reliktach sakralnych. W 1983 r. przy wałach, w północno-wschodniej części grodu odkryto relikty rotundy pw. św. Piotra. Czas jej powstania w oparciu o cechy konstrukcyjne, stylistyczne i badania C14 – można określać na przełom X/XI w., prawdopodobnie między 995 a 1003 r. Była ona jedną z najstarszych na ziemiach polskich – obok Giecza i Ostrowa Lednickiego – trzecim takim obiektem w Wielkopolsce.
Była to orientowana budowla centralna typu prostego, z podkowiastą absydą, murowana w partii fundamentowej z głazów narzutowych (otoczaków i innych skał), spojonych zaprawą z gipsu jastrychowego (anhydrytowego), natomiast w partii naziemnej z płytek kwarcytowego piaskowca (o barwie fioletowej i różowo-fioletowej) układanych w wątku opus emplektum. Wymiary kościoła: nawa główna ma średnicę wewnętrzną 6,8 m, zewnętrzną 9 m, wewnętrzna średnica absydy to 3,6 m, zewnętrzna – 5,6 m, grubość murów – 0,95-1,15 m, długość na osi wschód-zachód wynosi ok. 12 m. We wnętrzu tego obiektu odsłonięto fragmenty posadzki (na powierzchni ok. 2m kw.), stopień ołtarzowy, oraz odkryto liczne detale architektoniczne wykonane z gipsu (podrzeźbiane i polichromowane).
Rotunda pw. św. Piotra była kościołem możnowładczym. Świątynia odegrała bardzo ważną rolę w rozprzestrzenianiu i ugruntowaniu chrześcijaństwa, stanowiła ważny punkt sakralny dla chrystianizacji północno-wschodnich terenów ziem polskich – szczególnie Prus.
Romańskie oratorium cystersów pw. NMP i św. Piotra
Nie wiadomo jak długo rotunda pełniła funkcje sakralne i kiedy ją rozebrano, faktem jednak jest, że w poł. XII w., gród z rotundą otrzymał komes Zbylut z rodu Pałuków, który lokował w Łeknie klasztor cystersów, uważany za jedno z najstarszych opactw w Polsce. Na reliktach rotundy wybudowano pierwszy romański kościół cysterski – oratorium pw. NMP i św. Piotra. W 1153 r. Zbylut przekazał cystersom dokument fundacyjny oraz nadał im kilka okolicznych wsi, lasów i jezior (było to jedno z najbogatszych opactw cysterskich na ziemiach polskich, w XIV w. posiadali oni ok. 58 wsi i 19 jezior).
Oratorium było obiektem jednonawowym, wzniesionym na planie prostokąta, z wyodrębnionym od wschodu prostokątnym prezbiterium i eliptyczną absydą, a od zachodu niewielkim przedsionkiem-kruchtą. Świątynię rozbudowano w I poł. XIII w. w kierunku zachodnim, uzyskała ona wówczas długość ok. 42,5 m. Od południa do kościoła przylegały zabudowania klasztorne, początkowo były to obiekty drewniane lub szachulcowe, a od XIII w. murowane (w tym dom opata). W wirydarzu klasztornym archeolodzy odkryli studnię cembrowaną ciosami, w której do dziś bije źródło wody. Ok. 1392 r. rozpoczęła się translokacja opactwa do Wągrowca, w związku z tym oratorium popadło w ruinę i uległo stopniowej rozbiórce. Pierwszy w klasztorze runął dach, a dalsza katastrofa budowlana nastąpiła przypuszczalnie w skutek podmycia fundamentów przez wody jeziora. W kolejnych wiekach budowle pocysterskie w Łeknie stały się bazą surowcową dla wznoszonych innych obiektów sakralnych – dla fary w Wągrowcu i kościoła parafialnego w Łeknie.
Ciekawostki
Pod koniec badań wykopaliskowych archeolodzy natrafili na skarb składający się z ponad 300 zabytków: monet skandynawskich, niemieckich, czeskich, dirhemów arabskich, odważników monetarnych, srebrnych ozdób, biżuterii, placków i drutów – datowanych na lata 90. X w. i początek XI w. W obrębie świątyni udało się odkryć także: ceramikę naczyniową, fragmenty tkanin i skóry, fragmenty szkieł witrażowych, narzędzia i półfabrykaty z rogu i poroża oraz wiele innych zabytków.
Klasztor w Łeknie był pierwszym klasztorem cysterskim na ziemiach polskich, był macierzystym konwentem dla innych klasztorów w średniowieczu. Właśnie z tej pałuckiej ziemi, za sprawą komesa Zbyluta rozpoczął się proces intensywnej ekspansji cystersów w Polsce, którzy zapoczątkowali na piastowskich ziemiach rozwój klasztornego systemu feudalnego. Kolejne klasztory i opactwa były zakładane w Lądzie, Obrze oraz innych miejscach w Polsce.
Niestety współcześnie nikt się chyba nie interesuje tym miejscem, mimo, że obiekt ten wpisany jest do rejestru zabytków i jest chroniony prawem. Grodzisko wczesnośredniowieczne jest zarośnięte trawą i chwastami, nikt tego nie wykasza, prawie wcale nie widać reliktów rotundy i oratorium, nie jest łatwo tam dotrzeć, gdyż trzeba się przedzierać przez dzikie zarośla. Warto było by zainteresować się tym ważnym w historii regionu i państwa pierwszych Piastów obiektem archeologicznym przez lokalne władze lub Służby Ochrony Zabytków.
Damian Rybak
Fotogaleria – relikty wczesnośredniowieczne grodziska i klasztoru w Łeknie:
Fotogaleria – poszczególne fragmenty tablicy informacyjnej na grodzisku w Łeknie:
Atrakcje turystyczne w najbliższej okolicy:
- Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Łeknie,
- Drewniany kościół pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim,
- Wiatrak w Bracholinie z XIX wieku,
- Ścieżka przyrodnicza “Bracholińska Ostoja”,
- Kościół farny pw. św. Jakuba Ap. w Wągrowcu,
- Kościół pocysterski pw. Wniebowzięcia NMP i śś. Piotra i Pawła w Wągrowcu,
- Skrzyżowanie rzek Wełny i Nielby – Bifurkacja Wagrowiecka,
- Punkt widokowy – “wspinalnia” w Wągrowcu,
- Tajemnicza piramida – grobowiec rotmistrza Franciszka Łakińskiego,
- Zamek rycerski w Gołańczy,
- Dwór w Grylewie, Srebrnej Górze,
- Kościół i kamień św. Wojciecha w Budziejewku,
- Jeziora: Łeknieńskie, Brachocińskie, Rgielskie, Durowskie, Łęgowskie,
Wkrótce kolejne grodziska i miejsca związane z archeoturystyką, zabytkowe kościoły – romańskie, gotyckie i drewniane, pomniki przyrody, architektura drewniana, zabytki techniki, dwory i pałace, parki miejskie, perły architektury, cuda natury, skarby kultury oraz turystyczne szlaki z Kujaw, Pałuk i Wielkopolski, a także atrakcje i ciekawostki z regionu, stanowiące niepodważalne dziedzictwo ;), bądźcie zatem na bieżąco korzystając ze strony dziedzictworegionu.pl
Jeśli podobał Wam się artykuł – nie przechodź obok niego obojętnie 😉 Polub stronę na Facebooku (zostaw łapkę w górę lub serducho), jeśli masz jakieś pytanie – zostaw tam komentarz, a jeśli chcesz się podzielić informacją ze swoimi znajomymi – po prostu udostępnij innym na profilach społecznościowych, za co z góry dziękuję.
Żaden fragment niniejszego artykułu, który jest częścią wcześniejszych publikacji autora, nie może być reprodukowany w formie elektronicznej, zapisywany w systemach pamięciowych, systemach fotokopii, nagrań lub innych metodach bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich (może być jednak udostępniany na profilach społecznościowych z podaniem źródła – dziedzictworegionu.pl).
Prawa autorskie związane z witryną internetową dziedzictworegionu.pl podlegają ochronie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 1994 r. nr 24, Poz.83 ze zm.).
O kościołach romańskich i ich reliktach, a także grodzisku i klasztorze w Łeknie możesz przeczytać w jednej z moich publikacji o Szlaku Piastowskim, polecam także zgłębić swoją wiedzę w niektórych z poniższych wydawnictw mojego autorstwa …
Większość publikacji można zakupić w Strzelnie (PTTK, Muzeum, Kancelaria parafialna) i innych punktach na Szlaku Piastowskim.
Portal dziedzictworegionu.pl poleca następujące firmy z regionu prowadzące działalność, dla branży turystycznej specjalne zniżki, a dla pozostałych firm najniższe ceny w okolicy:
