W Gniewkowie przy ulicy Podgórnej nr 2, znajduje się dawny budynek synagogi. Bożnicę (drugą z kolei) wybudowano w stylu neoromańskim, z żółtej i białej cegły w 1880 r. Nieotynkowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta i nakryto dwuspadowym dachem. Pierwotne miejsce modlitw i zebrań religijnych Żydów w Gniewkowie powstało już 60 lat wcześniej (w 1820 r.). Natomiast pierwsze wzmianki o wspólnocie żydowskiej pochodzą z XVIII w. (lata 60-te). Zapiska z 1765 r. wspomina o dziesięciu Żydach, którzy podlegali kahałowi (hebr. kehila – gmina żydowska, wspólnota) w Inowrocławiu.
Synagoga w Gniewkowie jest wpisana do rejestru zabytków, budynek jest dobrze zachowany, chociaż wewnątrz niestety stracił już elementy i wyposażenie mówiące o dawnym przeznaczeniu. Współcześnie zachował się wygląd zewnętrzny, m.in. wysokie, półokrągłe okna oraz sterczyny w narożach budynku.
Bożnica pełniła swoją funkcję do wybuchu II wojny światowej, podczas działań wojennych hitlerowcy zdewastowali całkowicie wnętrze. Już dwa lata po wojnie (w 1947 r.) przewodniczący (żydowskiej) kongregacji wyznaniowej w Bydgoszczy wyraził chęć przekazania budynku synagogi na cele społeczne, co ówczesne władze zaakceptowały. Nigdy jednak do takiego przekazania nie doszło. W internecie można znaleźć informację, że nieruchomość należy do Gminy Gniewkowo, a gmina żydowska zrzekła się roszczeń do dawnej synagogi. Niestety tak nie jest, gdyż nadal żyją spadkobiercy. W 1950 r. budynek wyremontowano i przebudowano na potrzeby magazynu meblowego, następnie dostosowano do potrzeb hali sportowej. Od 2001 r. Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji z upoważnienia gminy zarządzał tym budynkiem. W planach zagospodarowania budynku było przeznaczenie go na Muzeum Księstwa Gniewkowskiego, ostatecznie miał być zaadoptowany na Muzeum Regionalne (podjęto uchwałę w 2009 r.), aby przetrwał na kolejne lata. Co prawda w 2015 r. uchwałą Rady miejskiej miało dojść do połączenia Muzeum z MGOKSiR w Gniewkowie; nawet zawisła czerwona tablica „Muzeum Regionalne w Gniewkowie”, ale ekspozycji z historią miasta, eksponatów, zdjęć, dokumentów, zbiorów archeologicznych czy też etnograficznych brak. Nigdy też muzeum formalnie nie rozpoczęło swojej działalności, nie powołano również kustosza/dyrektora/kierownika. Następnie budynek przeznaczono na organizację wydarzeń muzycznych i imprez okolicznościowych.
15 grudnia 2020 r. na budynku dawnej bożnicy odsłonięto tablicę upamiętniającą to miejsce. W uroczystości wzięli udział przedstawiciele IPN, reprezentanci organizacji żydowskich, oraz lokalni samorządowcy. Inicjatorem umieszczenia pamiątkowej tablicy jest Stowarzyszenia Ahawas Tora. Na granitowej tablicy widnieje napis „SYNAGOGA W LATACH 1880 – 1939 [HEBRAJSKI NAPIS] STOWARZYSZENIE AHAWAS TORA 2020”.
Moim zdaniem chociaż na tablicach mogłaby być opisana historia gniewkowskich Żydów… Warto ten budynek trochę ożywić 😉 Musimy jednak cierpliwie poczekać, aż sąd rozstrzygnie sprawę własności budynku (od 3 lat dawna bożnica jest wyłączona z eksploatacji), mam nadzieję, że na korzyść mieszkańców Gniewkowa 😉
Ciekawostki
W Gniewkowie najwięcej Żydów zamieszkiwało w 1858 r. – gmina żydowska liczyła wówczas 182 osoby, później malała liczba mieszkańców w 1867 r. – 160, a w 1885 r. – 110 osób. Najbardziej znani Żydzi, widniejący w dokumentach: Isidor Kallmann i Max Hirsch – właściciele młynów, oraz kupcy – Isidor Juda, Bernard Chaskel, Adolf Cohn, Josef Mendel. We wrześniu 1939 r., po wkroczeniu Niemców do Gniewkowa rozstrzelano trzech Żydów, pozostałych w listopadzie przesiedlono do rejencji ciechanowskiej.
Damian Rybak
Fotogaleria – dawna synagoga w Gniewkowie z 1880 r.:
Wkrótce kolejne zabytkowe kościoły (synagogi, cerkwie), ciekawostki, architektura drewniana, dwory i pałace, muzea, romantyczne parki, pomniki przyrody, miejsca związane z archeoturystyką, zabytki techniki, perły architektury, cuda natury, skarby kultury oraz turystyczne szlaki z Kujaw, Pałuk i Wielkopolski, a także atrakcje i ciekawostki z regionu, stanowiące niepodważalne dziedzictwo 😉 bądźcie zatem na bieżąco korzystając ze strony dziedzictworegionu.pl
Jeśli podobał Wam się artykuł – nie przechodź obok niego obojętnie 😉 Polub stronę na Facebooku (zostaw łapkę w górę lub serducho), jeśli masz jakieś pytanie – zostaw tam komentarz, a jeśli chcesz się podzielić informacją ze swoimi znajomymi – po prostu udostępnij innym na profilach społecznościowych, za co z góry dziękuję.
Żaden fragment niniejszego artykułu, nie może być reprodukowany w formie elektronicznej, zapisywany w systemach pamięciowych, systemach fotokopii, nagrań lub innych metodach bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich (może być jednak udostępniany na profilach społecznościowych z podaniem źródła – dziedzictworegionu.pl).
Prawa autorskie związane z witryną internetową dziedzictworegionu.pl podlegają ochronie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 1994 r. nr 24, Poz.83 ze zm.).
Uwaga, uwaga !!! Poszukujemy starych, przedwojennych zdjęć, pocztówek i innych zbiorów, w tym przypadku z Gniewkowa (kościoły, miasto, synagoga, ratusz itp.) oraz najbliższej okolicy, a także dotyczących badań archeologicznych, działań wojennych i powstańczych w regionie … 😉 Szczegóły znajdziesz pod linkiem – https://dziedzictworegionu.pl/?p=3848 😉
O wielu zabytkach i atrakcjach tego regionu możesz także poczytać w licznych moich publikacjach (o Gniewkowie w – “Szlak Piastowski – zabytki, atrakcje, ciekawostki” ):
