Na zachodnim krańcu Kujaw znajduje się Strzelno, miasto z historią i zabytkami sięgającymi średniowiecza. Jest jednym z najstarszych w Polsce, dlatego też warte jest nawet najdalszej podróży. To niewielkie (powierzchnia 446,5 ha), sześciotysięczne (według danych z 2020 r., zamieszkuje tutaj 5618 osób) miasteczko leży na wielu kujawskich szlakach kulturowo-turystycznych: historycznym Szlaku Piastowskim i Romańskim, a także na Europejskiej Drodze Św. Jakuba do Santiago de Compostela. We współczesnym mieście krzyżują się drogi krajowe: nr 15 (z Trzebnicy do Ostródy – przez Poznań i Toruń), nr 25 (z Bobolic do Oleśnicy – przez Bydgoszcz, Inowrocław, Konin), nr 62 (ze Strzelna do Siemiatycz – przez Kruszwicę, Włocławek), oraz droga wojewódzka nr 255 do Pakości. Strzelno, które założono już w średniowieczu, jest jednym z najstarszych osiedli na Kujawach w sąsiedztwie Inowrocławia, Mogilna, Kruszwicy i Jeziora Gopła.
W herbie miasta na czerwonym tle widnieją dwie srebrne strzały skrzyżowane, a między nimi – do góry złoty krzyż – symbol zgromadzenia zakonnego. Strzelno powstało w czasach Mieszka III Starego i związane jest ściśle z osobą Piotra Wszeborowica (wojewody i kasztelana kruszwickiego), który zapewne ufundował w Strzelnie żeński klasztor dla Zgromadzenia Sióstr Kanoniczek Regularnych Zakonu Premonstratensów (norbertanek). Prawa miejskie Strzelno otrzymuje już w 1231 r., w oparciu o polskie prawo ziemskie. Znaczenie etymologiczne nazwy Strzelno wywodzi się od staropolskiego słowa „przestrzeń” – to miejscowość położona na rozległym, nizinnym, rozprzestrzeniającym się terenie (rolnicze tereny na Kujawach powstałe wskutek wyrębu dawnej puszczy porastającej ten obszar, pozostałością po niej są Lasy Miradzkie). Do dzisiaj przetrwało powiedzenie, że jakiś pusty teren jest „otwarty na przestrzał”.
Miasto wielokrotnie odwiedzali polscy królowie, którzy nadawali prawa i przywileje: Władysław Łokietek (trzykrotnie lub czterokrotnie), Kazimierz Wielki (w 1356 r. nadaje prawa miejskie i przywileje na prawie magdeburskim), Władysław Jagiełło (siedmiokrotnie – m.in. w 1393 r. nadając prawo odbywania targu w każdy czwartek tygodnia), Kazimierz Jagiellończyk (w 1447 r. nadaje miastu prawo odbywania corocznego jarmarku w niedzielę Św. Trójcy, a w 1459 r. w uroczystość Podwyższenia Krzyża Świętego), Zygmunt I Stary, Jan III Sobieski (potwierdzają przywileje nadane przez poprzednich władców) a także książęta kujawscy i wielkopolscy i inni dostojnicy…
Losy Strzelna – urokliwego, średniowiecznego miasta były różnorakie. Po szybkim rozwoju, trwającym jeszcze w XV w., nastały potop szwedzki i „morowe powietrze”. Na początku XVIII w. zaraza pozostawiła zaledwie 42 mieszkańców (zmarło ponad 600 osób). Po I rozbiorze Polski (1772 r.) Strzelno znajduje się w granicach zaboru pruskiego. Władze pruskie odebrały siostrom norbertankom wszystkie dobra ziemskie. Klasztor funkcjonował jeszcze do 1837 r., kiedy zaborcy przeprowadzili ostateczną kasatę. Podczas rozbiorów, na podstawie pokoju w Tylży, Strzelno pozostało na krótko częścią Księstwa Warszawskiego (powiat inowrocławski), do Kongresu Wiedeńskiego (1815 r.), później ponownie trafiło do Prus. Strzelnianie brali udział we wszystkich zrywach niepodległościowych: w powstaniu listopadowym (1830-1831), Wiośnie Ludów (1848 r.) i powstaniu styczniowym (1863 r.). W pomieszczeniach poklasztornych działał lazaret z inicjatywy Emilii Sczanieckiej (1804-1896), który niósł pomoc rannym powstańcom, przywożonym z terenów przygranicznych. W 1887 r. miasto awansowało do rangi siedziby powiatu (do 1932 r.), w którego granicach znalazła się także Kruszwica. W 1892 r. Strzelno otrzymało połączenie kolejowe z Mogilnem, a w 1908 r. z Inowrocławiem przez Kruszwicę. Do ojczyzny Strzelno powróciło podczas powstania wielkopolskiego (2.01.1919 r.), w którym mieszkańcy brali czynny udział. Napad na Polskę w 1939 r. dla miasta był początkiem ciężkich strat poniesionych podczas II wojny światowej: masowe aresztowania, zabójstwa w okolicznych lasach elity administracyjnej, społecznej, politycznej, kulturalnej i gospodarczej; wysiedlenia do Generalnej Guberni, wywożenie do obozów koncentracyjnych a także poważne zniszczenia rotundy pw. św. Prokopa.
Dzisiejszy wygląd miasta nie przypomina dawnego Strzelna, jednak nowe władze urzędujące w ratuszu z Panem Burmistrzem na czele starają się zrewitalizować tą prastarą miejscowość, by współcześnie nie odbiegała od obowiązujących standardów unijnych. Dusza miasta, związana ze średniowieczną historią pozostała niezmienna – szczególnie na Wzgórzu św. Wojciecha. Dzięki powojennym odkryciom romańskich kolumn i tympanonów, a także najnowszym badaniom archeologicznym, remontom i pracom konserwatorskim na wzgórzu poklasztornym – kujawskie Strzelno stało się jednym z najcenniejszych miejsc związanych z dziejami sztuki romańskiej w Europie. Mieszkańcy mogą być dumni, że barwna przeszłość tutejszego klasztoru wzniesionego z kamienia w XII w. przez siostry norbertanki, przyciąga turystów z różnych zakątków Europy i świata. Najwyższej klasy zabytki architektury i sztuki z XII w. (Pomnik Historii Polski) stały się inspiracją dla artystów, a także nie do końca odkrytą tajemnicą dla historyków, archeologów i konserwatorów.
Damian Rybak
O Strzelnie możesz również poczytać w następujących moich publikacjach:
Czytaj także: Największa romańska rotunda w Polsce – kościół pw. św. Prokopa w Strzelnie.