Symbolem Strzelna, z którego dumni są mieszkańcy, a także inspiracją dla artystów (malarzy, rzeźbiarzy, poetów, muzyków) jest wzbudzająca podziw od dziewięciu wieków, jedna z najstarszych romańskich świątyń, a zarazem największa romańska rotunda w Polsce (według Jana Długosza konsekrowana 16 marca 1133 r.). Niewiele już takich obiektów z początku drugiego tysiąclecia zachowało się na ziemiach polskich. Obiekt ten jest Pomnikiem Historii, oraz jednym z najważniejszych zabytków i atrakcji turystycznych na Szlaku Piastowskim, Szlaku Romańskim i Szlaku Św. Jakuba prowadzącym do Santiago de Compostela.
Architektura świątyni
Kościół pw. św. Prokopa wyróżnia się oryginalnością układu przestrzennego, pomysłową konstrukcją i niespotykanym zestawieniem brył. Jest jedyną w Europie rotundą z prezbiterium na rzucie kwadratu (5,10 x 5,10 m, wys. 6,60 m) a nie absydy, w dodatku z zachowanym oryginalnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na czterech gurtach. Budowla w zasadzie zachowała się w swoim średniowiecznym układzie przestrzennym. Kościół składa się z kolistej nawy (o średnicy wew. 8,26 m i wys. 11,25) zakończonej kopulastym sklepieniem opartym na ośmiu żebrach (dwa oryginalne) skrzyżowanych wyjątkowo nie na geometrycznym środku; wspomnianym prezbiterium; oraz od zachodu z cylindrycznej wieży (średnica ok. 3,40 m) z wydatną ceglaną skarpą na zewnętrznej osi i emporą na piętrze otwartą do nawy biforialnym przeźroczem (z oryginalną romańską kolumienką). Od północy do kościoła przylegają dwie bliźniacze, asymetrycznie osadzone absydy (zrekonstruowane na podstawie zachowanych reliktów w 1892 r.), pełniące dzisiaj rolę kapliczek z relikwiarzami. Prawie wszystko z tego kościoła zbudowano z ciosów granitowych, z elementami konstrukcyjno-dekoracyjnymi z piaskowca, a cegła jest elementem zastosowanym nieco później.
Trochę historii
Świątynia pełniła różne funkcje, nie zawsze liturgiczne: w XV w. w wieży urządzono furtę klasztorną, za czasów wojen napoleońskich (1812 r.) służyła jako spichlerz, magazyn i dzwonnica. Największe zniszczenia przyniosły działania w czasie II wojny światowej. Niemcy zamienili kościół na magazyn, a w 1945 r. podczas odwrotu podłożyli materiały wybuchowe – grube mury wytrzymały (średnia grubość ok. 1,40 m), ale zniszczeniu uległa wieża w górnych partiach i częściowo kopuła nawy głównej, natomiast pożar strawił wyposażenie wnętrza. Odbudowa i remont trwały kilka lat. Rotunda pw. św. Prokopa w średniowieczu pełniła zapewne funkcje parafialne, o czym świadczą liczne pochówki osób świeckich zlokalizowane dookoła jej murów, ale była równocześnie kaplicą fundatora – wskazuje na to empora w wieży i grobowiec odkryty w nawie głównej. Niewykluczone także, że mogła służyć do przechowywania relikwii z Drzewa Świętego Krzyża, ponieważ do 1779 r. świątynię tytułowano pw. Św. Krzyża.
Stan obecny
Współcześnie we wnętrzu kościoła odbywają się okazjonalnie nabożeństwa, śluby czy koncerty muzyki dawnej (filmiki ze śpiewem znajdziesz tutaj: turyści indywidualni, Chór “Pasjonaci”). Dzięki staraniom poprzedniego księdza proboszcza (Ottona Szymków) i precyzyjnym pracom konserwatorskim wykonywanym w ostatnich latach przez J. B. Czechowskich z Torunia, świątynia odzyskała dawny romański charakter i blask. W 2016 r. wewnątrz murów konserwatorzy dokonali sensacyjnego odkrycia prostokątnego kanału (ok. 0,35 m x 0,25 m), mógłby to być tunel grzewczo-wentylacyjny służący do rozprowadzania ciepłego powietrza wewnątrz rotundy. W oknie prezbiterium umieszczono witraż z wizerunkiem św. Prokopa a na ścianach odkryto dwa znaki kamieniarskie.
Zabytkowe wyposażenie
Wśród surowego wyposażenia świątyni zachowało się kilka istotnych, szczególnie romańskich elementów – u wejścia do kościoła stoi oryginalna XII-wieczna romańska kropielnica, w całości wyciosana w jednym kamieniu (piaskowiec). W zachodniej części znajduje się empora, z której można podziwiać pięknie zdobioną motywem liściowym autentyczną kolumienkę w biforium oraz widok na nawę i prezbiterium. Zasiadał tam zapewne w obliczu poddanych fundator, królowie, książęta kujawscy i inni dostojnicy. Prawdopodobnie przebywał tam m.in. Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło – siedmiokrotnie, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt Stary i inni.
W pobliżu północnych absyd zobaczymy pusty romański grobowiec zabezpieczony kratą – przypuszczalnie fundatora lub wysokiej rangi dygnitarza kościelnego. Stąd też, jak się uważa, pochodzi fragment jednego z najstarszych romańskich nagrobków polskich przechowywany w muzealnym lapidarium. Do wystroju rotundy należał tympanon fundacyjny przedstawiający Chrystusa tronującego z postaciami: fundatora ofiarowującego wierny model świątyni i niewiasty trzymającej otwartą księgę. Do 1892 r. tympanon znajdował się na ścianie budynku przylegającego do rotundy, pierwotnie jednak musiał być osadzony w archiwolcie portalu. Po pożarze w 1945 r. z oryginału zachowała się tylko głowa Chrystusa, obecnie eksponowana w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Z autentycznych otworów i podziałów zachowały się w rotundzie dwa okna od strony południowej i wnęki o półkolistych łukach w ścianach prezbiterium tzw. sedilia.
Warto w świątyni zwrócić również uwagę na najstarsze w Polsce stacje drogi krzyżowej (wyrzeźbione w drewnie dębowym w 1531 r.), gotycką figurę Madonny w koronie z Dzieciątkiem z końca XV w. – typu tzw. Pięknych Madonn, płaskorzeźby św. Maria Magdaleny i Komunii św. Onufrego z przełomu XV i XVI w., tarcze herbowe i relikwiarze, krucyfiks ludowy z końca XIX w., na wieży znajdują się trzy dzwony z 1716 r., oraz na zewnętrznej ścianie od strony południowej granitowy cios z monogramem fundatora (Petrus).
Ciekawostki
Podczas ostatnich prac konserwatorskich we wnętrzu prezbiterium odkryto charakterystyczne otwory, prawdopodobnie tzw. „amfory głośnikowe” (pierwotnie mogły być wmurowane w ściany garnki akustyczne, które się niestety nie zachowały), wzmacniające siłę głosu na zasadzie rezonansu dźwiękowego, co jest świadectwem znajomości przez norbertanki i budowniczych dzieł Witruwiusza już w czasach romańskich.
Pod prezbiterium znajduje się krypta – podziemna, sklepiona komora grobowa, która mogła pełnić funkcje pochówkowe zmarłych dostojników duchownych i świeckich. Niewykluczone, że mogło to być szczególne miejsce do przechowywania i eksponowania najważniejszych relikwii – np. Krzyża Świętego. Archeolodzy nie zbadali tego miejsca ponieważ uważali, że przestrzeń pomieszczenia została zajęta przez nowożytną kryptę, w całości zasypaną ziemią.
Na terenie dawnego klasztoru sióstr norbertanek, być może właśnie w rotundzie została pogrzebana księżna Jadwiga – pierwsza żona księcia kujawskiego Kazimierza, syna Konrada Mazowieckiego, o czym świadczy zachowany dokument z 1234 r. (archeolodzy do dziś nie znaleźli tego grobu).
W1928 roku zwiedził kościół Nuncjusz Papieski – arcybiskup Marmaggi, był także ówczesny Metropolita Krakowski arcybiskup Adam Stefan Sapieha (to on udzielał święceń Karolowi Wojtyle – późniejszemu Ojcu Świętemu). W rotundzie św. Prokopa było wielu współczesnych Prymasów Polski (m.in. kard. Stefan Wyszyński, kard. Józef Glemp, abp. Henryk Muszyński, abp. Józef Kowalczyk, abp. Wojciech Polak), kardynałów, arcybiskupów i biskupów. Świątynię prawie codziennie zwiedza wiele osobistości: ambasadorzy, politycy, muzycy, aktorzy, sportowcy, celebryci, artyści, historycy i ludzie świata nauki. Wiele znanych osób, które odwiedzają Strzelno pozostaje anonimowymi (chociażby księżna hiszpańska, ambasador Szwecji, były burmistrz Berlina, wiceprezydent Kowna i wielu innych)…
Zwiedzanie
Zwiedzanie Pomnika Historii (Rotunda św. Prokopa, Bazylika św. Trójcy, Romańskie Muzeum) odbywa się codziennie od wiosny do listopada: od poniedziałku do soboty 9:00 – 17:00, w niedzielę 13:00 – 17:00. Aktualny cennik znajduje się na stronie parafii św. Trójcy pod linkiem – http://parafiastrzelno.pl/?page_id=218
Damian Rybak
"Rotunda romańska w Strzelnie" Bóg który tu zamieszkał musi być skromny i prosty w obejściu słońce wpada przez wąskie okienka czepia się ciosów z szorstkiego granitu kościółek można zamknąć w dłoni a jednak przytłacza modlitwa wieków wnika do serca. Stefan Żagiel, „Ucho igielne”, Ciechanów 2001
Fotogaleria – romańska rotunda św. Prokopa w Strzelnie.
Fotogaleria – rotunda św. Prokopa w zimowej szacie:
TO JEST NAJWIĘKSZY HIT – WIRTUALNY SPACER WEWNĄTRZ ŚWIĄTYNI
FILM OBYWATELA JC – “Strzelno, czyli podróż w czasie do XII wieku” CZ. 1
FILM Smakkujaw.pl – “Strzelno – Rotunda Świętego Prokopa”,
FILM O NAJSTARSZYCH W POLSCE STACJACH DROGI KRZYŻOWEJ
Czytaj także: Dziedzictwo sztuki romańskiej w Polsce, kamienne kolumny cnót i przywar.
Strzelno: romańskie, kujawskie, współczesne z możliwością rozwoju.
Muzeum – Romański Ośrodek Kultury im. Ottona i Bolesława w Strzelnie.
O Strzelnie możesz również poczytać w następujących moich publikacjach:
Atrakcje turystyczne w najbliższej okolicy Strzelna:
- Sanktuarium Matki Bożej “Pani Kujaw” w Markowicach,
- Wiatrak w Ostrowie, Chrośnie, Wilczynie,
- Kruszwica – kolegiata pw. śś. Piotra i Pawła,
- Kruszwicki zamek – Mysia Wieża,
- Jezioro Gopło, Statek „Rusałka”, kruszwickie murale,
- Nadgoplański Park Tysiąclecia z muzeum,
- Pałac w Górkach, Żegotkach, Bronisławiu, Sukowach, Kobylnikach, Gocanowie,
- Drewniany kościół w Strzelcach, Wylatowie, Rechcie, Kościeszkach, Siedlimowie, Wilczynie,
- Grodzisko w Mietlicy, Sanktuarium MB Bolesnej w Skulsku,
- „Askaukalis” – prahistoryczna osada w Kruszy Zamkowej, Kurhan w Złotowie,
- Romański kościół Imienia NMP, Gotycka Madonna Uśmiechnięta,
- Gotycki kościół farny pw. św. Mikołaja, Drzwi Jubileuszowe,
- Park Solankowy, Tężnie solankowe, Muzeum im. J. Kasprowicza,
- Zabytki techniki kolejowej, mosty w: Kunowie, Żabnie, Pakości, Przedbojewicach,
- Naziemna kolej linowa z Piechcina do Janikowa,
- Gminna Izba Tradycji i Pamięci w Kuśnierzu,
- i wiele innych atrakcji, o których wkrótce na portalu dziedzictworegionu.pl
Wkrótce kolejne zabytkowe kościoły, architektura drewniana, miejsca związane z archeoturystyką, zabytki techniki, dwory i pałace, pomniki przyrody, miejsca związane z pamięcią i tożsamością narodową, perły architektury, cuda natury, skarby kultury oraz turystyczne szlaki z Kujaw, Pałuk i Wielkopolski, a także atrakcje i ciekawostki z regionu, stanowiące niepodważalne dziedzictwo ;), bądźcie zatem na bieżąco korzystając ze strony dziedzictworegionu.pl
Podobało się? Polub stronę na Facebooku, jeśli masz jakieś pytanie – zostaw tam komentarz, a jeśli chcesz się podzielić informacją ze swoimi znajomymi – po prostu udostępnij innym na profilach społecznościowych, za co z góry dziękuję.
Żaden fragment niniejszego artykułu, który jest częścią wcześniejszych publikacji autora, nie może być reprodukowany w formie elektronicznej, zapisywany w systemach pamięciowych, systemach fotokopii, nagrań lub innych metodach bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich (może być jednak udostępniany na profilach społecznościowych z podaniem źródła – dziedzictworegionu.pl).
Portal dziedzictworegionu.pl poleca następujące firmy ze Strzelna i najbliższej okolicy prowadzące działalność, najniższe ceny reklamy w internecie w regionie, natomiast dla branży turystycznej specjalne zniżki:
