Rotunda św. Prokopa na tle całego kompleksu poklasztornego. Fot. Damian Rybak.

Symbolem Strzelna, z którego dumni są mieszkańcy, a także inspiracją dla artystów (malarzy, rzeźbiarzy, poetów, muzyków) jest wzbudzająca podziw od dziewięciu wieków, jedna z najstarszych romańskich świątyń, a zarazem największa romańska rotunda w Polsce (według Jana Długosza konsekrowana 16 marca 1133 r.). Niewiele już takich obiektów z początku drugiego tysiąclecia zachowało się na ziemiach polskich. Obiekt ten jest Pomnikiem Historii, oraz jednym z najważniejszych zabytków i atrakcji turystycznych na Szlaku Piastowskim, Szlaku Romańskim i Szlaku Św. Jakuba prowadzącym do Santiago de Compostela.

Architektura świątyni

Kościół pw. św. Prokopa wyróżnia się oryginalnością układu przestrzennego, pomysłową konstrukcją i niespotykanym zestawieniem brył. Jest jedyną w Europie rotundą z prezbiterium na rzucie kwadratu (5,10 x 5,10 m, wys. 6,60 m) a nie absydy, w dodatku z zachowanym oryginalnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na czterech gurtach. Budowla w zasadzie zachowała się w swoim średniowiecznym układzie przestrzennym. Kościół składa się z kolistej nawy (o średnicy wew. 8,26 m i wys. 11,25) zakończonej kopulastym sklepieniem opartym na ośmiu żebrach (dwa oryginalne) skrzyżowanych wyjątkowo nie na geometrycznym środku; wspomnianym prezbiterium; oraz od zachodu z cylindrycznej wieży (średnica ok. 3,40 m) z wydatną ceglaną skarpą na zewnętrznej osi i emporą na piętrze otwartą do nawy biforialnym przeźroczem (z oryginalną romańską kolumienką). Od północy do kościoła przylegają dwie bliźniacze, asymetrycznie osadzone absydy (zrekonstruowane na podstawie zachowanych reliktów w 1892 r.), pełniące dzisiaj rolę kapliczek z relikwiarzami. Prawie wszystko z tego kościoła zbudowano z ciosów granitowych, z elementami konstrukcyjno-dekoracyjnymi z piaskowca, a cegła jest elementem zastosowanym nieco później.

Wzgórze św. Wojciecha – zdjęcie lotnicze z 1933 r. (widok pn-wsch). Fot. porucznik Milczewski, Arch. par. pw. Św. Trójcy.

Trochę historii

Świątynia pełniła różne funkcje, nie zawsze liturgiczne: w XV w. w wieży urządzono furtę klasztorną, za czasów wojen napoleońskich (1812 r.) służyła jako spichlerz, magazyn i dzwonnica. Największe zniszczenia przyniosły działania w czasie II wojny światowej. Niemcy zamienili kościół na magazyn, a w 1945 r. podczas odwrotu podłożyli materiały wybuchowe – grube mury wytrzymały (średnia grubość ok. 1,40 m), ale zniszczeniu uległa wieża w górnych partiach i częściowo kopuła nawy głównej, natomiast pożar strawił wyposażenie wnętrza. Odbudowa i remont trwały kilka lat. Rotunda pw. św. Prokopa w średniowieczu pełniła zapewne funkcje parafialne, o czym świadczą liczne pochówki osób świeckich zlokalizowane dookoła jej murów, ale była równocześnie kaplicą fundatora – wskazuje na to empora w wieży i grobowiec odkryty w nawie głównej. Niewykluczone także, że mogła służyć do przechowywania relikwii z Drzewa Świętego Krzyża, ponieważ do 1779 r. świątynię tytułowano pw. Św. Krzyża.

Prezbiterium na rzucie kwadratu z zachowanym oryginalnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Fot. Damian Rybak.

Stan obecny

Współcześnie we wnętrzu kościoła odbywają się okazjonalnie nabożeństwa, śluby czy koncerty muzyki dawnej (filmiki ze śpiewem znajdziesz tutaj: turyści indywidualni, Chór “Pasjonaci”). Dzięki staraniom poprzedniego księdza proboszcza (Ottona Szymków) i precyzyjnym pracom konserwatorskim wykonywanym w ostatnich latach przez J. B. Czechowskich z Torunia, świątynia odzyskała dawny romański charakter i blask. W 2016 r. wewnątrz murów konserwatorzy dokonali sensacyjnego odkrycia prostokątnego kanału (ok. 0,35 m x 0,25 m), mógłby to być tunel grzewczo-wentylacyjny służący do rozprowadzania ciepłego powietrza wewnątrz rotundy. W oknie prezbiterium umieszczono witraż z wizerunkiem św. Prokopa a na ścianach odkryto dwa znaki kamieniarskie.

Zabytkowe wyposażenie

Wśród surowego wyposażenia świątyni zachowało się kilka istotnych, szczególnie romańskich elementów – u wejścia do kościoła stoi oryginalna XII-wieczna romańska kropielnica, w całości wyciosana w jednym kamieniu (piaskowiec). W zachodniej części znajduje się empora, z której można podziwiać pięknie zdobioną motywem liściowym autentyczną kolumienkę w biforium oraz widok na nawę i prezbiterium. Zasiadał tam zapewne w obliczu poddanych fundator, królowie, książęta kujawscy i inni dostojnicy. Prawdopodobnie przebywał tam m.in. Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło – siedmiokrotnie, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt Stary i inni.

W pobliżu północnych absyd zobaczymy pusty romański grobowiec zabezpieczony kratą – przypuszczalnie fundatora lub wysokiej rangi dygnitarza kościelnego. Stąd też, jak się uważa, pochodzi fragment jednego z najstarszych romańskich nagrobków polskich przechowywany w muzealnym lapidarium. Do wystroju rotundy należał tympanon fundacyjny przedstawiający Chrystusa tronującego z postaciami: fundatora ofiarowującego wierny model świątyni i niewiasty trzymającej otwartą księgę. Do 1892 r. tympanon znajdował się na ścianie budynku przylegającego do rotundy, pierwotnie jednak musiał być osadzony w archiwolcie portalu. Po pożarze w 1945 r. z oryginału zachowała się tylko głowa Chrystusa, obecnie eksponowana w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Z autentycznych otworów i podziałów zachowały się w rotundzie dwa okna od strony południowej i wnęki o półkolistych łukach w ścianach prezbiterium tzw. sedilia.

Warto w świątyni zwrócić również uwagę na najstarsze w Polsce stacje drogi krzyżowej (wyrzeźbione w drewnie dębowym w 1531 r.), gotycką figurę Madonny w koronie z Dzieciątkiem z końca XV w. – typu tzw. Pięknych Madonn, płaskorzeźby św. Maria Magdaleny i Komunii św. Onufrego z przełomu XV i XVI w., tarcze herbowe i relikwiarze, krucyfiks ludowy z końca XIX w., na wieży znajdują się trzy dzwony z 1716 r., oraz na zewnętrznej ścianie od strony południowej granitowy cios z monogramem fundatora (Petrus).

Widok z empory przez biforium na wnętrze z prezbiterium. Fot. Damian Rybak.

Ciekawostki

Podczas ostatnich prac konserwatorskich we wnętrzu prezbiterium odkryto charakterystyczne otwory, prawdopodobnie tzw. „amfory głośnikowe” (pierwotnie mogły być wmurowane w ściany garnki akustyczne, które się niestety nie zachowały), wzmacniające siłę głosu na zasadzie rezonansu dźwiękowego, co jest świadectwem znajomości przez norbertanki i budowniczych dzieł Witruwiusza już w czasach romańskich.

Pod prezbiterium znajduje się krypta – podziemna, sklepiona komora grobowa, która mogła pełnić funkcje pochówkowe zmarłych dostojników duchownych i świeckich. Niewykluczone, że mogło to być szczególne miejsce do przechowywania i eksponowania najważniejszych relikwii – np. Krzyża Świętego. Archeolodzy nie zbadali tego miejsca ponieważ uważali, że przestrzeń pomieszczenia została zajęta przez nowożytną kryptę, w całości zasypaną ziemią.

Na terenie dawnego klasztoru sióstr norbertanek, być może właśnie w rotundzie została pogrzebana księżna Jadwiga – pierwsza żona księcia kujawskiego Kazimierza, syna Konrada Mazowieckiego, o czym świadczy zachowany dokument z 1234 r. (archeolodzy do dziś nie znaleźli tego grobu).

W1928 roku zwiedził kościół Nuncjusz Papieski – arcybiskup Marmaggi, był także ówczesny Metropolita Krakowski arcybiskup Adam Stefan Sapieha (to on udzielał święceń Karolowi Wojtyle – późniejszemu Ojcu Świętemu). W rotundzie św. Prokopa było wielu współczesnych Prymasów Polski (m.in. kard. Stefan Wyszyński, kard. Józef Glemp, abp. Henryk Muszyński, abp. Józef Kowalczyk, abp. Wojciech Polak), kardynałów, arcybiskupów i biskupów. Świątynię prawie codziennie zwiedza wiele osobistości: ambasadorzy, politycy, muzycy, aktorzy, sportowcy, celebryci, artyści, historycy i ludzie świata nauki. Wiele znanych osób, które odwiedzają Strzelno pozostaje anonimowymi (chociażby księżna hiszpańska, ambasador Szwecji, były burmistrz Berlina, wiceprezydent Kowna i wielu innych)…

Zwiedzanie

Zwiedzanie Pomnika Historii (Rotunda św. Prokopa, Bazylika św. Trójcy, Romańskie Muzeum) odbywa się codziennie od wiosny do listopada: od poniedziałku do soboty 9:00 – 17:00, w niedzielę 13:00 – 17:00. Aktualny cennik znajduje się na stronie parafii św. Trójcy pod linkiem – http://parafiastrzelno.pl/?page_id=218

Damian Rybak

Rotunda pw. Św. Prokopa ok. 1934 r. Fot. H. Poddębski, Arch. par. pw. Św. Trójcy.
 
 
 "Rotunda romańska w Strzelnie"

 Bóg
 który tu zamieszkał
 musi być skromny
 i prosty w obejściu
  
 słońce
 wpada przez wąskie okienka
 czepia się ciosów
 z szorstkiego granitu
  
 kościółek
 można zamknąć w dłoni
 a jednak
 przytłacza
  
 modlitwa wieków
 wnika do serca.
  
 Stefan Żagiel,
 „Ucho igielne”, Ciechanów 2001 

Fotogaleria – romańska rotunda św. Prokopa w Strzelnie.

Fotogaleria – rotunda św. Prokopa w zimowej szacie:

TO JEST NAJWIĘKSZY HIT – WIRTUALNY SPACER WEWNĄTRZ ŚWIĄTYNI

FILM OBYWATELA JC – “Strzelno, czyli podróż w czasie do XII wieku” CZ. 1

FILM Smakkujaw.pl – “Strzelno – Rotunda Świętego Prokopa”,

FILM O NAJSTARSZYCH W POLSCE STACJACH DROGI KRZYŻOWEJ

Czytaj także: Dziedzictwo sztuki romańskiej w Polsce, kamienne kolumny cnót i przywar.

Strzelno: romańskie, kujawskie, współczesne z możliwością rozwoju.

Muzeum – Romański Ośrodek Kultury im. Ottona i Bolesława w Strzelnie.

O Strzelnie możesz również poczytać w następujących moich publikacjach:

Atrakcje turystyczne w najbliższej okolicy Strzelna:

Wkrótce kolejne zabytkowe kościoły, architektura drewniana, miejsca związane z archeoturystyką, zabytki techniki, dwory i pałace, pomniki przyrody, miejsca związane z pamięcią i tożsamością narodową, perły architektury, cuda natury, skarby kultury oraz turystyczne szlaki z Kujaw, Pałuk i Wielkopolski, a także atrakcje i ciekawostki z regionu, stanowiące niepodważalne dziedzictwo  ;), bądźcie zatem na bieżąco korzystając ze strony dziedzictworegionu.pl

Podobało się? Polub stronę na Facebooku, jeśli masz jakieś pytanie – zostaw tam komentarz, a jeśli chcesz się podzielić informacją ze swoimi znajomymi – po prostu udostępnij innym na profilach społecznościowych, za co z góry dziękuję.

Żaden fragment niniejszego artykułu, który jest częścią wcześniejszych publikacji autora, nie może być reprodukowany w formie elektronicznej, zapisywany w systemach pamięciowych, systemach fotokopii, nagrań lub innych metodach bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich (może być jednak udostępniany na profilach społecznościowych z podaniem źródła – dziedzictworegionu.pl).

Portal dziedzictworegionu.pl poleca następujące firmy ze Strzelna i najbliższej okolicy prowadzące działalność, najniższe ceny reklamy w internecie w regionie, natomiast dla branży turystycznej specjalne zniżki: