Kruszwica znana jest każdemu Polakowi od najmłodszych lat, za sprawą legendy o myszach i królu Popielu. Jednak prawdziwą dumą mieszkańców Kujaw, Kruszwicy i okolicy jest wspaniały zabytek romański, najstarszy zachowany do dzisiejszych czasów zabytek sztuki romańskiej na Kujawach – kolegiata pw. śś. Piotra i Pawła. Tej budowli nie powinien ominąć żaden turysta, który zwiedza zabytki na Szlaku Piastowskim, Romańskim czy też Szlaku św. Jakuba. Świątynia od XII wieku pełniła funkcję kolegiaty, gdzie zbierało się kolegium kanoników, chociaż pierwotnie pełniła funkcję katedry biskupiej, w której został pochowany biskup Świdger. Kruszwica była krótko stolicą diecezji, gdyż biskupstwo zostało przeniesione do Włocławka w 1148 r. (inne źródło podaje 1157 r.). W źródłach pisanych kolegiatą kościół w Kruszwicy nazwany został dopiero w XV w., w aktach biskupów włocławskich. Natomiast pierwsza informacja o kanonikach kruszwickich pojawiła się już w dokumencie z lat 1138 – 1144.
Architektura XII-wiecznej budowli
Romańska kolegiataw Kruszwicy, położona na wschodnim brzegu Jeziora Gopło, powstała w latach 1120-1140 dla zakonu benedyktynów. Budowla jest jedną z najlepiej zachowanych romańskich świątyń w Polsce (układ przestrzenny i bryła), należy jednak pamiętać, że była kilkakrotnie przebudowywana, a jej obecny romański charakter przywrócono dopiero w latach 1954-1956, według projektu Aleksandra Holasa. Architektura kościoła wskazuje wyraźnie na klasztorny charakter, inspirowany prawdopodobnie architekturą kościoła śś. Piotra i Pawła w Hirsau, na terenie Górnej Nadrenii (świadczą o tym zachowane trzy portale w elewacji południowej).
Kościół jest trójnawową, filarową bazyliką z transeptem, zbudowaną z precyzyjnie obrobionych ciosów granitowych (ściany boczne) i piaskowca (absydy i detale architektoniczne) na planie krzyża łacińskiego. Elewacja wschodnia z wyodrębnionym prostokątnym prezbiterium ozdobiona jest pięcioma półokrągłymi absydami różnej wielkości – dwie przylegają do ramion transeptu, dwie zamykają prostokątne aneksy a największa, środkowa zamyka prezbiterium.
Świątynia początkowo miała trzy absydy, ale po zakończeniu budowy do prezbiterium dobudowane zostały kolejne dwie. Masyw zachodni, z otwartą do nawy głównej emporą na piętrze, do XVI w. był w górnej partii dwuwieżowy. Później zniekształcono pierwotną bryłę kościoła, obniżając wieże do poziomu nieco wyższego od ścian naw bocznych a na osi kościoła (nad dawną kruchtą międzywieżową) wznosząc jedną wieżę z cegły w wątku gotyckim.
Romańskie wnętrze i wyposażenie świątyni
We wnętrzu kolegiaty dominują surowe kamienne mury. Większość przekryta jest drewnianym stropem, z wyjątkiem absyd sklepionych półkopułami oraz przyziemia wież i kaplicy północnej pełniącej funkcję zakrystii. W absydach transeptu archeolodzy odkryli ślady oryginalnych ołtarzy (w 1954 r.), ponadto znaleźli pozostałości płytek ceramicznych (pokrytych barwną glazurą) i witrażowego szkła, co świadczy o bogatym pierwotnym wystroju kościoła. Niegdyś ściany kościoła były zapewne tynkowane i pokrywała je polichromia – podczas badań archeologicznych i prac restauratorskich w latach 1954-1956 na obramieniu arkad międzynawowych zostały odsłonięte fragmenty polichromii o motywach geometrycznych i alternacji kolorów: czerwonego, białego i niebieskiego. Ostatnie prace archeologiczne w latach 1995-1998 pozwoliły na definitywne stwierdzenie, że do kolegiaty nie przylegały nigdy zabudowania klasztorne.
Wewnątrz i na zewnątrz kościoła zachowało się sporo romańskich elementów, m.in.: sklepienia krucht wieżowych (krzyżowo-żebrowe oparte na masywnych gurtach), kielichowa chrzcielnica z półkolistą czaszą ozdobioną arkadkami z XII w., wmurowana w ścianę kropielnica z wyrytymi na obrzeżu krzyżykami, cztery portale – trzy południowe z kolumienkami i kostkowymi głowicami wspierające archiwoltę – wałkową i prostokątną (jeden na osi skrzydła transeptu i dwa w końcowych przęsłach nawy bocznej) oraz jeden północny – dużo skromniejszy pozbawiony kolumn (obecnie zamurowany, zwany wrotami śmierci, przez który wyprowadzano zmarłych na cmentarz), tympanon wypełniony równoramiennym krzyżem w wypukłym reliefie, gmerki wyryte na kamieniach (m.in. w kształcie wirującego krzyża – swastyki – na południowej ścianie wieży). Wszystkie bazy kolumn portalowych ozdobione są szponami. Na uwagę zasługuje również pochodząca z 1500 r. nagrobna płyta Zofii Oporowskiej, starościny kruszwickiej.
Z wyposażenia pochodzącego z młodszych epok należy zwrócić uwagę na: dwa obrazy w absydach bocznych – malowany na desce obraz Matki Bożej Częstochowskiej z 1656 r. i Świętego Krzyża z poł. XVII w.; późnogotyckie rzeźby grupy Ukrzyżowania z XVI w., widniejące na belce tęczowej; dwa niecodzienne żyrandole – mosiężny z 1643 r. o 16 ramionach i pozłacany o 20 ramionach, ofiarowany kolegiacie w 1929 r.; barokowe konfesjonały i czarne ławki ze złotymi okuciami z XVIII w.; rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z XVI w.; obraz ukazujący początki chrześcijaństwa w Kruszwicy (kopia z poł. XIX w.).
Ciekawostki
Na zewnętrznych murach kościoła znajdują się romańskie ryty o niewyjaśnionej genezie. Zobaczymy m.in. granitowe ciosy z rytem: krzyża łacińskiego, krzyża greckiego i gałązki (jodły), oraz wcześniej wspomniany wirujący krzyż; pozostałe gmerki o różnych kształtach można uznać za osobiste znaki kamieniarzy.
Decyzją papieża Pawła VI kolegiata została podniesiona do godności Bazyliki Mniejszej (23 stycznia 1970 r.), na prośbę Prymasa Tysiąclecia – Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
W zbiorach archiwum archidiecezjalnego w Gnieźnie przechowywany jest bogato ilustrowany „Ewangeliarz kruszwicki”. Jest to jedna z najcenniejszych romańskich ksiąg sakralnych w Polsce, pergaminowy kodeks powstał w 2 poł. XII w. (ok. 1160-1170). O istnieniu klasztoru św. Piotra Apostoła w Kruszwicy (monasterium sti Petri) wspomina też inny dokument pochodzący z 1185 roku.
Damian Rybak
Fotogaleria – Architektura i wyposażenie kruszwickiej kolegiaty:
KONIECZNIE ZOBACZ FILM OBYWATELA JC – “Dotykamy historii X wieku“ 😉
Atrakcje turystyczne w Kruszwicy i najbliższej okolicy:
- Mysia Wieża – symbol Kruszwicy,
- Jezioro Gopło, Statek „Rusałka”, kruszwickie murale,
- Wiatrak w Chrośnie, Grodzisko w Mietlicy,
- Ośrodek Edukacji „Rysiówka” na półwyspie Potrzymiech,
- Nadgoplański Park Tysiąclecia z muzeum,
- Pałac w Orłowie, Kobylnikach, Gocanowie, Żegotkach, Górkach,
- Kościoły w Pieraniu, Parchaniu, Janikowie, Kościelcu Kuj., Piaskach,
- Kalwaria w Pakości i kościół pw. św. Bonawentury,
- Pomnik Władysława Białego i kościół św. Mikołaja w Gniewkowie,
- Bazylika św. Trójcy, Rotunda św. Prokopa, Romańskie Muzeum w Strzelnie,
- Sanktuarium Matki Bożej w Markowicach, gotycka Pani Kujaw,
- Most kolejowy w Przedbojewicach, Kunowie, Żabnie, Pakości, Kłecku,
- Łojewo – Centrum Dziedzictwa Kujaw Zachodnich, pałac z XIX w.,
- Plaża w Łojewie i Jezioro Szarlej, Bitwa pod Mątwami,
- Kościół św. Trójcy w Górze, Pomnik Stanisława Przybyszewskiego,
- Grobowiec – piramida w Górze, Podziemny Magazyn Ropy i Paliw, zabytkowy cmentarz,
- Romańska Bazylika Mniejsza pw. Imienia NMP, kościół Zwiastowania NMP,
- Gotycka Madonna Uśmiechnięta, Pomnik Powstańców Wielkopolskich,
- Kościół farny św. Mikołaja, Drzwi Jubileuszowe, Chrystus Ukrzyżowany z XIV w.,
- Park Solankowy, zespół Tężni Solankowych, ławeczka gen. W. Sikorskiego,
- Powiatowe Muzeum im. J. Kasprowicza w Inowrocławiu,
- Instytut Prymasa Józefa Glempa, Stała Wystawa Solnictwa,
- „Askaukalis” – prahistoryczna osada w Kruszy Zamkowej,
- i wiele innych atrakcji, o których wkrótce na portalu dziedzictworegionu.pl
Wkrótce kolejne ciekawe miejsca i atrakcje turystyczne: zabytkowe kościoły – romańskie, gotyckie i drewniane, pomniki przyrody, dwory i pałace, zabytki techniki, architektura drewniana, miejsca związane z archeoturystyką, perły architektury, cuda natury, skarby kultury oraz turystyczne szlaki z Kujaw, Pałuk i Wielkopolski, a także atrakcje i ciekawostki z regionu, stanowiące niepodważalne dziedzictwo ;), bądźcie zatem na bieżąco korzystając ze strony dziedzictworegionu.pl
Jeśli podobał Wam się artykuł – nie przechodź obok niego obojętnie 😉 Obserwuj lub polub stronę na Facebooku (zostaw łapkę w górę lub serducho), jeśli masz jakieś pytanie – zostaw tam komentarz, a jeśli chcesz się podzielić informacją ze swoimi znajomymi – po prostu udostępnij innym na profilach społecznościowych, za co z góry dziękuję 😉
Żaden fragment niniejszego artykułu, który jest częścią innych publikacji autora, nie może być reprodukowany w formie elektronicznej, zapisywany w systemach pamięciowych, systemach fotokopii, nagrań lub innych metodach bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich (może być jednak udostępniany na profilach społecznościowych z podaniem źródła – dziedzictworegionu.pl).
Prawa autorskie związane z witryną internetową dziedzictworegionu.pl podlegają ochronie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 1994 r. nr 24, Poz.83 ze zm.).
O Kruszwicy i romańskiej kolegiacie możesz także poczytać w następujących moich publikacjach:
Zobacz również pozostały dorobek wydawniczy.
O romańskiej kolegiacie, atrakcjach Kruszwicy, perłach architektury, zamkach, cudach natury, czy też innych atrakcjach turystycznych będziesz mógł również poczytać w przygotowywanej przeze mnie publikacji „Dziedzictwo regionu” …
REKLAMA ! REKLAMA ! REKLAMA !
Jeśli chcesz mieć reklamę pod tym artykułem swojej działalności gospodarczej skontaktuj się z naszą redakcją, dla branży turystycznej (hotele, restauracje, przewozy autokarowe, usługi turystyczne itp.) oferujemy specjalne zniżki, a dla pozostałych firm najniższe ceny w okolicy 😉 😉 😉