Odrestaurowany „Gustaw”, XVIII-wieczny wiatrak „koźlak” w Chrośnie.

Chrosno to niewielka, kujawska miejscowość w powiecie inowrocławskim w gminie Kruszwica. Większość wsi położonych w bliskiej odległości od Gopła ma bogatą i odległą historię. Tym razem jednak poświęcimy naszą uwagę na jednym z dwóch zachowanych na Kujawach Zachodnich „koźlaków”. W 2007 r. drewniany wiatrak z XVIII/XIX w. został wpisany do rejestru zabytków Województwa Kujawsko-Pomorskiego i Narodowego Instytutu Dziedzictwa (NID). Koźlak ten jest niewątpliwie ciekawą atrakcją na turystycznej mapie regionu, a dzięki rewitalizacji stał się także miejscem integracji lokalnej społeczności.

Wiatrak widoczny jest z głównej drogi, położony jest na niewielkim wzniesieniu, góruje nad okolicznymi polami na północ od zabudowy mieszkaniowej Chrosna, w bezpośrednim sąsiedztwie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia. Zajmuje on wnętrze ogrodzonej działki w bliskości małego lasku. Koźlak stanowi piękną, unikalną a zarazem malowniczą panoramę kujawskiego krajobrazu. Zabytkowe wiatraki, których jest coraz mniej są dziedzictwem naszej kultury i kolebką regionalnej tożsamości.

Wiatrak typu koźlak w Chrośnie ma bardzo bogatą przeszłość. Wzniesiono go w drewnianej konstrukcji ryglowej zapewne już w XVIII w. Po przeprowadzonych badaniach stwierdzono, że drewno do budowy zostało ścięte pomiędzy 1766 a 1767 r.  Z pierwotnych elementów zachowała się praktycznie cała podstawa (podwaliny, kozły, sztember, mącznica) a także: słupy narożne, rygle, pojedyncze słupy pośrednie na najwyższej kondygnacji i jeden zastrzał w ścianie północnej, pojazdy, rygle mączne, belki stropowe pierwszej kondygnacji. Zachowała się również oryginalna górna część z mechanizmem napędowym i transmisyjnym (wał i koło paleczne), które wykonane zostały w 1842 r., świadczy o tym inskrypcja na kole z wyrytym nazwiskiem Sparsch. Wilhelm Sparsch był wówczas właścicielem wiatraku lub przeprowadzał jego remont. Większość pozostałych elementów pochodzi z XIX w., niektóre z lat 60. i 70. XX w. (oprócz oczywiście tych współczesnych), jednak najstarsza i najważniejsza część pochodzi niewątpliwie ze starszego obiektu. Są to tzw. kozły, świadczą o tym bardzo duże przekroje zastrzałów usztywniających podstawę wietrznego młyna. Koźlak ten pierwotnie mielił zboże na mąkę i chleb na folwarku ziemskim w Rożniatach pod Kruszwicą.

Do Chrosna został przeniesiony przez Jana Kruszyńskiego w 1890 r. Mimo sporej konkurencji (w Chrośnie wówczas funkcjonowały dwa inne wiatraki) był to strzał w „10”, koźlak przynosił właścicielowi spore zyski, o czym świadczył wzrost jego zamożności. Tak było do I wojny światowej, później młyn został zamknięty. Następnie wiatrak zakupił Ludwik Gustaw w 1918 r. – młynarz, który zdobył duże doświadczenie podczas pracy na młynie w Brześciu, a po nim wykorzystywał go do celów gospodarczych syn Ludwika – Kazimierz.

Kazimierz Gustaw poświęcił swoje 44 lata na pracę w wiatraku, pracował przynajmniej od 1929 r. Mimo II wojny światowej i kryzysu młynarstwa wietrznego, pod jego kierownictwem gospodarze zawsze mogli liczyć na zmieloną mąkę, z której mogli wypiec pyszny kujawski chleb. Popularny „koźlak” funkcjonował nieprzerwanie i służył mieszkańcom okolicy jeszcze na początku lat 70. XX w., najdłużej na Kujawach. Mieszkańcy kujawskich ziem nazywali go „Gustaw” od nazwiska wieloletniego właściciela. Koźlak z Chrosna doczekał się nawet produkcji filmowej – był elementem scenografii filmu „Antek” w reżyserii Wojciecha Fiwka w 1971 r. (na podstawie noweli Bolesława Prusa). Niestety po śmierci Kazimierza Gustawa w 1973 r., wiatrak w Chrośnie zakończył swą wieloletnią działalność młynarską.

Wiatrak „Gustaw” zbudowany jest z drewna, na planie prostokąta, ustawiony jest na tzw. koźle wspartym na fundamencie z kamieni polnych. Kozioł stanowił podstawę podtrzymującą pionowy słup, wokół którego obracano całą konstrukcję wiatraka za pomocą dyszla, aby jego skrzydła mogły przyjąć odpowiednie położenie względem napędzającego je wiatru. Na konstrukcję wiatraka składają się sosnowe ściany ryglowe, odeskowane jednostronnie od zewnątrz w układzie pionowym. Dwuspadowy dach z naczółkiem od strony skrzydeł pokryty jest gontem, wcześniej był pokryty deskami ułożonymi poziomo na zakładkę. Konstrukcję stropów wykonano z belek, natomiast podłogi na poszczególnych kondygnacjach z desek. We wnętrzu koźlaka zachowało się częściowo oryginalne wyposażenie – mechanizm napędowy z założeniem kamieni młyńskich i urządzeniami drewnianymi.

W lipcu 2022 r. po wieloletnich staraniach mieszkańców Chrosna i lokalnych władz, oficjalnie otwarto odrestaurowany zabytkowy wiatrak. „Gustaw” wygląda teraz jak nowy, ale podczas remontu zachowano wiele oryginalnych elementów. Głównym celem przeprowadzonych prac było zabezpieczenie koźlaka przed dalszą destrukcją, poprawa stanu technicznego drewnianego obiektu a także zagospodarowanie terenu wokół wiatraka i przygotowanie go na potrzeby turystyki. W ramach rewitalizacji wykonano m.in.: wzmocnienie fundamentów pod kozłem, rekonstrukcję dyszla, „izbicy”, schodów zewnętrznych, wymieniono wał skrzydłowy i skrzydła, również odbudowano dach i pokryto go gontem. Wykonawcą była doświadczona firma w zakresie prac przy zabytkowych obiektach drewnianych – Modern House Józef Stasiak z Małopolski.

Obiekt jest przygotowany na turystów i krajoznawców, gdyż zagospodarowano także teren wokół wiatraka: są miejsca, w których można odpocząć (ławki, siedziska, stoły); pobudowano sanitariaty WC; piec chlebowy z wiatą; scenę, utwardzono drogi i ścieżki; doprowadzono sieć wodociągową i instalacje elektryczne oraz wyznaczono strefą parkingową. Na terenie tym wyeksponowano również wymontowane zabytkowe elementy, których nie udało się wykorzystać w trakcie odbudowy obiektu.  Zwiedzanie i biesiadowanie odbywa się po wcześniejszym zgłoszeniu telefonicznym: 693 010 600 (tel. do Pani Sołtys) lub 605 561 646. Po zwiedzaniu można złożyć dowolny datek na utrzymanie obiektu i wsparcie działań społecznych mieszkańców. Na terenie wiatraka należy zachować czystość i obowiązuje całkowity zakaz palenia papierosów i spożywania alkoholu.

Adres: Chrosno, 88-150 Kruszwica, GPS: 52.596375, 18.299201

Damian Rybak

Fotogaleria: Zabytkowy wiatrak “koźlak” w Chrośnie gm. Kruszwica:

Czytaj także: koźlak w Ostrowie k/Strzelna, wiatrak “paltrak”, zwany rolkowym w Kawnicach k/Goliny, wiatrak w Wilczynie i inne zabytki młynarstwa już wkrótce 😉

Atrakcje turystyczne w najbliższej okolicy:

• Romańska kolegiata pw. św. Piotra i Pawła w Kruszwicy,
• Mysia Wieża,  statek „Rusałka”, kruszwickie murale,
• Jezioro Gopło, Nadgoplański Park Tysiąclecia z muzeum,
• Ośrodek Edukacji „Rysiówka” na półwyspie Potrzymiech,
• Pałac w Sukowach, Gocanowie, Kobylnikach, Orłowie, Żegotkach, Górkach,
• Gminna Izba Tradycji i Pamięci w Kuśnierzu, spichlerz w Reszynku,
• Drewniany kościół w Strzelcach, Wylatowie, Siedlimowie, Kościeszkach, Rechcie,
• Kościół św. Bartłomieja w Sławsku Wielkim, kościół w Polanowicach,
• Grodzisko w Mietlicy, Sanktuarium MB Bolesnej w Skulsku,
• Płowce – miejsce historycznej bitwy z 1331 r.,
• Kościół pw. Wniebowzięcia NMP – Fara w Radziejowie,
• Kościół klasztorny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Radziejowie,
• Bazylika św. Trójcy, Rotunda św. Prokopa, Romańskie Muzeum w Strzelnie,
• „Askaukalis” – prahistoryczna osada w Kruszy Zamkowej,
• Inowrocław, romański kościół Imienia NMP, Gotycka Madonna Uśmiechnięta,
• Park Solankowy, Tężnie solankowe, Muzeum im. J. Kasprowicza,
• Sanktuarium Matki Bożej w Markowicach, Kujawska Madonna,
• Płowce – miejsce historycznej bitwy z 1331 r.,
• i wiele innych atrakcji, o których wkrótce na portalu dziedzictworegionu.pl

Wkrótce kolejne wiatraki, zabytki techniki, dwory i pałace, zabytkowe kościoły – romańskie, gotyckie i drewniane, pomniki przyrody, architektura drewniana, miejsca związane z archeoturystyką, parki miejskie, perły architektury, cuda natury, skarby kultury oraz turystyczne szlaki z Wielkopolski, Kujaw i Pałuk, a także atrakcje i ciekawostki z regionu, stanowiące niepodważalne dziedzictwo  ;), bądźcie zatem na bieżąco korzystając ze strony dziedzictworegionu.pl

Jeśli podobał Wam się artykuł – nie przechodź obok niego obojętnie 😉 Polub lub odserwuj stronę na Facebooku lub IG (zostaw łapkę w górę lub serducho), jeśli masz jakieś pytanie – zostaw tam komentarz, a jeśli chcesz się podzielić informacją ze swoimi znajomymi – po prostu udostępnij innym na profilach społecznościowych, za co z góry dziękuję.

Uwaga, uwaga !!! Poszukujemy starych, przedwojennych i powojennych zdjęć, pocztówek i innych zbiorów… (w tym przypadku dotyczących wiatraka i młynarstwa w Chrośnie, oraz innych zabytków i atrakcji turystycznych urokliwej gminy Kruszwica i najbliższej okolicy) 😉

Szczegóły znajdziesz pod linkiem – https://dziedzictworegionu.pl/?p=3848 😉

_{Żaden fragment niniejszego artykułu, który jest częścią wcześniejszych publikacji autora, nie może być reprodukowany w formie elektronicznej, zapisywany w systemach pamięciowych, systemach fotokopii, nagrań lub innych metodach bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich (może być jednak udostępniany na profilach społecznościowych z podaniem źródła – dziedzictworegionu.pl).}

_{Prawa autorskie związane z witryną internetową dziedzictworegionu.pl podlegają ochronie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 1994 r. nr 24, Poz.83 ze zm.).}

O zabytkach i atrakcjach gminy Kruszwica i powiatu Inowrocław, szczególnie perłach architektury, cudach natury, skarbach kultury czy też zabytkach techniki, archeologii i historii, możesz zgłębić swoją wiedzę w niektórych z poniższych wydawnictw, a także będziesz mógł poczytać w przygotowywanej przeze mnie publikacji „Dziedzictwo regionu” …

REKLAMA ! REKLAMA ! REKLAMA !

Jeśli chcesz mieć reklamę pod tym artykułem swojej działalności gospodarczej skontaktuj się z naszą redakcją, dla branży turystycznej (hotele, restauracje, przewozy autokarowe, usługi turystyczne itp.) oferujemy specjalne zniżki, a dla pozostałych firm najniższe ceny w okolicy, szczególnie z gminy: Kruszwica, Jeziora Wielkie, Strzelno, Inowrocław 😉 😉 😉