Fot. Damian Rybak.

Unikatem sztuki romańskiej, jedynym tego rodzaju z czasów średniowiecza, czasów piastowskich w Polsce, a zarazem najcenniejszym zabytkiem poklasztornego kościoła św. Trójcy w Strzelnie są dwie romańskie kolumny z personifikacją cnót (południowa) i przywar (północna), datowane na II połowę XII wieku (ok. 1175 – 1193). Autentyczny zespół rzeźby w strzeleńskiej świątyni jest jednym ze świadków wiary, powstałym w czasach początków chrześcijaństwa na piastowskich ziemiach. W Europie Zachodniej można podziwiać zespoły rzeźb romańskich większe i doskonalsze artystycznie od tych w Strzelnie. Jednak alegorie postaw moralnych wykute na kamiennych kolumnach nie są codziennością, która zachowała się do czasów współczesnych od ponad 800 lat. Zasady chrześcijańskiego życia wyrzeźbione w piaskowcu, miały być swoistym drogowskazem oraz stałym napomnieniem moralnym dla mniszek oraz pątników przekraczających klasztorne mury.

Skarb ukryty w barokowych filarach.

Kamienne dzieła sztuki norbertańskiego Strzelna, przez ponad 200 lat pozostawały w ukryciu, obmurowane podczas barokowej przebudowy świątyni do kształtu prostokątnych filarów. Być może było to celowe działanie ochraniające je przed zaborcą. W 1946 r. podczas prac remontowych odkrył je prof. Zdzisław Kępiński, rozsławiając na całą Europę niewielkie miasteczko leżące na Kujawach. Dzięki intuicji poznańskiego profesora Strzelno znane jest dziś na całym świecie, a fotografie kolumn znajdują się w każdym podręczniku historii sztuki. Strzeleńskie dzieła sztuki z XII w. należą do najcenniejszych zabytków sztuki romańskiej w Europie. Kolumny z podobnym programem ikonograficznym można podziwiać jedynie w Hiszpanii w Santiago de Compostela (Brama Złotników katedry pw. św. Jakuba) i we Włoszech, w Wenecji (katedra pw. św. Marka).

Biblia pauperum z XII wieku.

Treści zawarte w kolumnach miały wyraźne zadania dydaktyczne. Południowa kolumna wyobraża personifikację cnót, bowiem ta strona geograficzna kojarzyła się od wieków z pozytywami, zatem wszystkie te postacie symbolizują dobre cechy człowieka. Natomiast druga kolumna, północna, przedstawia personifikację przywar, czyli wad i grzechów, w jakie obfituje natura ludzka. Północ była kojarzona ze złem, z siłami szatana. Na omawianych kolumnach ukazana jest odwieczna walka dobra ze złem, a przedstawione wyobrażenia cnót i przywar mają ogromne znaczenie we współczesnym świecie, bowiem postaci mogą również dziś propagować określone wzorce zachowań. Strona południowa ukazuje, jak mamy czynić, aby dążyć do świętości, by po śmierci trafić do nieba, północna natomiast przestrzega przed niepożądanymi zachowaniami, w wyniku których można trafić do piekła. Cnoty i wady wyrażone środkami plastycznymi stanowiły biblię pauperum dla wiernych niepotrafiących czytać i pisać.

Fot. Damian Rybak.

Zarówno na jednej, jak i drugiej kolumnie w trzech kondygnacjach oddzielonych ornamentem roślinnym znajduje się po 18 postaci, czyli po sześć w każdej strefie. Strefy te rozczłonkowano arkadkami wspartymi na niskich kolumienkach, w których umieszczono pojedyncze postacie (o wysokości ok. 50 cm i głębokości reliefu do 5 cm). Każda z tych rzeźb jest inna, posiada własny atrybut, za pomocą którego oglądający może rozpoznać jej symboliczne znaczenie. Cnoty wyobrażają przede wszystkim postacie kobiece (17) w powłóczystych szatach, z okrągłymi aureolami nad głową, o dużych dłoniach i wydłużonych twarzach. Przywary uosabiają zarówno kobiety (13), jak i mężczyźni (5), ale bez oznaki świętości. Razem zatem jest 36 personifikacji: 18 cnót i 18 przywar. Kolumny mają nie tylko zadania wychowawcze, ale także konstrukcyjne, dźwigają bowiem ściany nawy głównej i gotyckie sklepienia. Wysokość kolumn wynosi 4,33 – 4,37 m (wysokość głowic waha się od 0,75 – 0,78 m, trzonów 2,80 – 2,86 m, baz kolumn 0,76 – 0,78 m), obwód trzonów ok. 2,05 m, czyli średnica 0,65 m, szerokość górnych krawędzi głowic od 1,13 do 1,24 m, szerokość baz razem z cokołem 1,03 x 1,08 m (kolumna cnót) i 1,13 x 1,15 m (kolumna przywar).

Malarstwo miniaturowe oraz europejskie dzieła literackie i teologiczne inspiracją dla norbertanek.

Reguła strzeleńskich kanoniczek była surowa, zakazywała kontaktu z otoczeniem i przewidywała zamknięcie na całe życie w klasztorze. Wyrzeźbienie na zlecenie zakonnic kolumn z personifikacjami cnót i przywar świadczy o tym, że były to oddane lekturom i studiom bardzo mądre, a zarazem bogate niewiasty. Ksienia Beatrycze (córka fundatora) – pierwsza przełożona klasztoru norbertanek w Strzelnie, musiała być niezwykłą kobietą skoro potrafiła zadbać o wykonanie tak wspaniałych kamiennych rzeźb. Nadmienić należy pod koniec XII wieku, gdy powstawały kolumny, istniała już kilkusetletnia tradycja przedstawiania pojęć moralnych w formie postaci ludzkiej (malarstwo miniaturowe). Ok. 400 r. powstawały też literackie przedstawienia walki cnót z wadami, wśród których na uwagę zasługuje alegoryczny poemat Psychomachia, czyli Walka duszyautorstwa wczesnochrześcijańskiego pisarza Prudencjusza Aureliusza. Nie podlega wątpliwości, że tak bogaty program ikonograficzny romańskich kolumn ze Strzelna jest przypisywany wybitnej znajomości przez norbertanki  utworów literackich i teologicznych. W klasztorach żeńskich czytano Zwierciadło dziewic, dzieło norbertańskiego opata Łukasza z Mont Cornillon w Belgii. Jednak szczególną inspiracją mogły okazać się dzieła genialnej mistycznej wizjonerki, ksieni opactwa benedyktynek w nadreńskim Ruppertsbergu – Hildegardy z Bingen (1098-1179). Badania wykazały, że istnieje wielkie prawdopodobieństwo, iż norbertanki znały dzieło Ordo Virtutum, czyli Korowód cnótwymienionej autorki, zapewne odgrywały ten dramat liturgiczny w świątyni klasztornej. Przemawia za tym fakt, że liczba aktorek występujących w dramacie jest zbliżona do liczby personifikacji zamieszczonych na kolumnie.

Fot. Damian Rybak.

Jeden mistrz, czy cały warsztat rzeźbiarski?

Kolumny wykonywał fachowy warsztat kamieniarsko-rzeźbiarski, a nie jeden twórca. Świadczą o tym różnice  stylistyczne pomiędzy przedstawieniami: w proporcji figur, szczegółach anatomii, a także w poziomie wykonawstwa. Zespół rzeźbiarski, który przekuł w kamień ten program ikonograficzny, swoją sztukę ukształtował zapewne w Dolnej Saksonii lub Nadrenii. Wskazują na to związki artystyczne strzeleńskiej placówki z najważniejszymi opactwami norbertańskimi w Niemczech. Był to warsztat hołdujący w nurcie rzeźby romańskiej tradycjom antycznym, czego dowodem koronnym jest „nieczystość” na kolumnie przywar. Rzeźbiarze świadomie korzystali z rad uczonych kanoniczek, co potwierdza brak w dekoracji podpór motywów średniowiecznej fantastyki, ornamentów abstrakcyjnych i zwierzęcych, czy też geometrycznej plecionki.

Drobnoziarnisty (kwarcytowy) piaskowiec z Brzeźna k. Konina.

Kolumny, tympanony oraz inne romańskie detale i motywy dekoracyjne w Strzelnie wykonano z jasnoszarego, drobnoziarnistego piaskowca przywiezionego z Brzeźna – okolice Konina (Wielkopolska). Miejsce to uważa się za ośrodek skalnictwa wczesnośredniowiecznej Polski, w którym wydobywano i prawdopodobnie obrabiano piaskowiec, stanowiący element upiększający i wzbogacający wyposażenie romańskich świątyń oraz obiektów sakralno-pałacowych. Architektoniczne detale i starannie obrobione bloki piaskowca ułatwiały także stabilność konstrukcji, szczególnie wewnątrz budowli (obramowania otworów drzwiowych lub okiennych). Podkreślić należy, że powszechnie stosowanym wtedy materiałem budowlanym były głazy narzutowe, gdyż występowały one na okolicznych polach i w lasach. Piaskowiec kwarcytowy z Brzeźna wydobywany był metodą eksploatacji odkrywkowej, a jego największą zaletą była twardość i zwięzłość. Z kamieniołomów w Brzeźnie wykonano wiele elementów architektonicznych na terenie  państwa pierwszych Piastów, m.in. w: Poznaniu, Ostrowie Lednickim, Gnieźnie, Trzemesznie, Mogilnie, Kruszwicy, Koninie, Starym Mieście, Kaliszu, Kościelcu Kaliskim, Tumie pod Łęczycą, Strońsku i kilku innych miejscowościach. Podobne właściwości fizyczne i techniczne, walory estetyczne, a także jednolita barwa wskazują na zastosowanie piaskowca z Brzeźna również w Strzelnie. Piaskowiec ten składa się głównie z kwarcu (dominuje frakcja 0,10-0,25 mm) i nielicznych ziaren minerałów ciężkich (dystenu, rutylu, żelaza i manganu). Budulec ten transportowano do klasztoru norbertanek zarówno drogą lądową, jak i wodną.

Fot. Damian Rybak.

Kolumna południowa – kolumna z personifikacją cnót

Kolumna znajduje się w środku nawy głównej bazyliki, od strony południowej, naprzeciwko kaplicy św. Norberta. Attycka baza jest lekko spłaszczona i zakończona żabkami. Na szczególną uwagę zasługuje trzon pokryty postaciami ludzkimi w architektonicznych ramach oddzielonych pasami ornamentu roślinnego. Wyrzeźbione w arkadkach sylwetki postaci różnią się ubiorami, a przede wszystkim gestami rąk i trzymanymi przedmiotami. Wszystkie są ubrane w modne stroje, rozpowszechnione w II poł. XII w. – długie suknie o szerokich rękawach spływające na spiczaste obuwie. Uwaga rzeźbiarzy skupiła się głównie na wypukłych głowach i olbrzymich rękach z nieproporcjonalnymi dłońmi. Kolumna jest gorzej zachowana, polichromie prawie nie widoczne, ale właśnie dzięki gestom i atrybutom trafnie rozpoznano w nich następujące personifikacje pojęć moralnych (od dolnej strefy):

  • Cierpliwość – wyciągnięty palec wskazujący prawej ręki na klatce piersiowej – tzw. gest napominania,
  • Mądrość (roztropność) – kobieta z księgą podtrzymywaną w prawej ręce na wysokości piersi,
  • Sprawiedliwość – postać trzyma w ręku szalkową wagę,
  • Umiarkowanie – postać bardzo uszkodzona, brak atrybutów, hipotetycznie można przypuszczać, że był to dzbanek lub misa, pozwalający na taką interpretację,
  • Posłuszeństwo – złączone na wysokości piersi ręce są otwarte dłońmi do obserwatora, w taki sam sposób rycerstwo oddawało posłuszeństwo swojemu władcy, ten sam gest możemy zaobserwować na tympanonie Zwiastowania,
  • Wstrzemięźliwość – kobieta, która ma szeroko rozłożone i symetrycznie uniesione ręce ku górze,
  • Wiara – postać trzyma w dłoniach dwa krzyże, na wysokości głowy wyłania się z obłoków błogosławiąca Ręka Boża – Manus Dei,
  • Modlitwa – kobieta w ujęciu bocznym, nogi lekko ugięte w kolanach, ręce ugięte w łokciach składają się w geście adorującym,
  • Zakon – Reguła Zakonna – postać lewą rękę składa na piersiach, natomiast prawą podnosi do góry, dając znak do rozpoczęcia klasztornych modlitw,
  • Pokora – wyolbrzymione ręce skrzyżowane na piersiach i głowa lekko pochylona – w średniowieczu to królowa cnót,
  • Pobożność – postać z prawą ręką ukośnie złożoną na brzuchu, w zniszczonej lewej dłoni można przypuszczać, że trzymała krzyż,
  • Miłosierdzie (miłość) – zwraca głowę i podnosi rękę w kierunku cnoty po prawej stronie, czyli skromności,
  • Skromność (nadzieja) – kobieta trzyma w prawej ręce trójlistny (zniszczony) atrybut, lewą natomiast ze spokojem i dostojeństwem ochrania go przed niebezpieczeństwami,
  • Pokój Chrystusowy – lewa ręka uniesiona w geście powitania, a w prawej trzyma równoramienny krzyż,
  • Dyscyplina – podobna do posłuszeństwa – dłonie dotykają wierzchem klatki piersiowej (bardzo ważna cnota w zakonach klauzurowych),
  • Czystość – niewiasta trzyma w lewej ręce berło zakończone kwiatem lilii.

Trapezowata głowica tejże kolumny (od środka kościoła) przedstawia Chrzest Chrystusa w Jordanie z aniołami w narożnikach pełniącymi rolę atlantów (podobnie przedstawiono anioły na kapitelach w kościele pw. św. Michała w Hildesheim i klasztorze w Hammersleben). Chrystus stoi zanurzony po pas w spiętrzonych wodach rzeki, a Jan Chrzciciel dokonuje obrzędu dotykając ręką głowy Zbawiciela. Nie przypadkowo właśnie ta scena znalazła się na kolumnie cnót, gdyż w myśl nauk Kościoła – Chrzest jest uznawany jako źródło wszelkich cnót. Kapitel ten jest jednym z niewielu w Polsce przykładów romańskiego kapitela figuralnego w kolumnadzie międzynawowej.

Fot. Damian Rybak.

Kolumna północna – kolumna z personifikacją przywar

Kolumna znajduje się w środku nawy głównej bazyliki, od strony północnej, naprzeciwko kolumny cnót. Jest do niej bardzo podobna i niewiele się różni pod względem schematu architektonicznego. Jedynie głowicę ma kostkową, podobną do głowicy kolumny gładkiej, ozdobioną półkolistymi pasami, które uzupełnia równoramienny krzyż i rozetki. Zgodnie z zasadą w średniowieczu, że północ to strona związana z siłami zła, strona szatana; możemy wyróżnić następujące grzechy i wady na tej kolumnie (od dolnej strefy):

  • Gniew – kobieta szarpiąca oburącz własne włosy w napadzie złości,
  • Pycha – postać z podniesioną głową wskazuje palcem lewej dłoni na swój długi przepiękny warkocz, jest dumna ze swych wdzięków i bogactwa – w prawej trzyma zapewne szkatułkę z kosztownościami,
  • Bluźnierstwo – postać z oszczepem bez ostrza trzymanym oburącz, mówimy: miota oszczepem – miota obelgi lub bluźnierstwa,
  • Kłamstwo – lewa ręka leży płasko na piersiach, prawa unosi się jakby miała przysłaniać usta, sugerując powierzenie tajemnicy,
  • Morderstwo – młody mężczyzna w ozdobnej tunice rycerskiej, lewą rękę ze wskazującym palcem unosi ku górze, w prawej trzyma długi miecz,
  • Swawola – młodzieniec w krótkiej tunice z dzwonkiem uniesionym w prawej ręce na wysokości brody,
  • Krzywoprzysięstwo – postać trzyma jedną rękę na księdze a drugą unosi w geście przysięgi, jednak dłonie są użyte odwrotnie niż powinny,
  • Niewiara (bałwochwalstwo) – krzyż odwrócony i poniżony do stóp niewiasty, wyraźnie świadczy o pogaństwie i braku szacunku dla wiary,
  • Obżarstwo – kobieta o zaokrąglonych kształtach, która wyraźnie i łapczywie coś wkłada do ust – zapewne duży kawałek chleba,
  • Egoizm – młodzieniec, który palcem prawej ręki wskazuje na siebie, a lewą zasłania podbrzusze,
  • Rozpacz – kobieta z głową zwróconą na lewo i rękami przyciśniętymi kurczowo do piersi, jakby znalazła się w bezradnej sytuacji,
  • Zawiść – kobieta trzymająca węża, który oplata prawą rękę i kieruje się do postaci z sąsiedniej arkady,
  • Gnuśność – kobieta stojąca frontalnie z bezradnie opuszczonymi rękoma, narażona na ukąszenie przez węża w łokieć prawej ręki,
  • Próżność – młoda kobieta trzyma w lewej dłoni końcówkę grubego warkocza, z głową dumnie uniesioną czeka na pochwały pod swoim adresem,
  • Próżna chwała (kleryk uwodziciel) – mężczyzna w długim płaszczu z dwoma atrybutami: spadające z głowy nakrycie i częściowo widoczne berło lub miecz wypadający z prawej dłoni,
  • Nieczystość (rozpusta) – naga postać kobieca starannie zasłaniająca wstydliwe części ciała (prawą ręką łono a lewą piersi), „antyczna bogini miłości – Wenus Wstydliwa” – pierwsze przedstawienie nagiej kobiety w polskiej sztuce sakralnej.

Na kolumnach jest kilka postaci, których identyfikacja jest niemożliwa, gdyż są bardzo zniszczone. Największe szkody przypisuje się wojskom szwedzkim podczas „potopu”, którzy zamienili świątynię na stajnię i mieczami dla zabawy niszczyli te cudowne kolumny. Kilka postaci zostało zniszczonych lub utraciły atrybuty, które ułatwiały rozpoznanie. Mimo to każdy, kto zobaczy romańskie kolumny będzie chciał jeszcze wrócić w to miejsce by je podziwiać ponownie. Strzeleńskie kolumny są nie tylko świadectwem kultury i życia społeczeństwa w XII w., lecz także ponadczasowym świadectwem moralności chrześcijańskiej.

Fot. Damian Rybak.

Ciekawostki

Kopie strzeleńskich kolumn i tympanonów można zobaczyć w wielu muzeach narodowych i archeologicznych w Polsce – m.in. w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Gnieźnie (MPPP).

W 1999 r. repliki trzech romańskich kolumn ze Strzelna (cnót i przywar oraz spiralną) wykorzystano w polowym ołtarzu papieskim, przy którym Ojciec Święty Jan Paweł II sprawował mszę świętą na lotnisku w Bydgoszczy. Umieszczono je po prawej stronie ołtarza, przy którym śpiewem upiększał uroczystości potężny chór składający się z kilkuset osób. Strzeleńskie kolumny miały symbolizować początki chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Po drugiej stronie ołtarza umieszczono repliki kolumn z synagogi w Kafarnaum, symbolizujące narodziny chrześcijaństwa dwa tysiące lat temu. Dzięki temu wydarzeniu Strzelno w oryginalny sposób zaprezentowało się na papieskim ołtarzu, a kopie kolumn przypomniały o jednej z najstarszych świątyń na Kujawach i w Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Jan Paweł II niestety nie był w romańskim Strzelnie, jedynie przelatywał śmigłowcem nad wzgórzem św. Wojciecha w drodze z Lichenia do Bydgoszczy. Wielu mieszkańcom utkwił ten fakt w pamięci i w symboliczny sposób zbliżył do jego świętej osoby. Repliki XII-wiecznych kolumn cnót i przywar do dzisiaj znajdują się w kościele Św. Polskich Braci Męczenników na Wyżynach.

PS. Wkrótce opisy pozostałych romańskich kolumn, tympanonów, rzeźby z XII wieku, a także moda w średniowieczu na podstawie ikonografii przedstawionej na kolumnach.

Zwiedzanie

Zwiedzanie Pomnika Historii (Rotunda św. Prokopa, Bazylika św. Trójcy, Romańskie Muzeum) odbywa się codziennie od wiosny do listopada: od poniedziałku do soboty 9:00 – 17:00, w niedzielę 13:00 – 17:00. Aktualny cennik znajduje się na stronie parafii św. Trójcy pod linkiem – http://parafiastrzelno.pl/?page_id=218

Damian Rybak

Fotogaleria – romańskie kolumny z personifikacją cnót i przywar:

ZOBACZ KONIECZNIE PRZED PRZYJAZDEM DO STRZELNA – WIRTUALNY SPACER WEWNĄTRZ ŚWIĄTYNI

FILMY WARTE ZOBACZENIA:

Obywatel JC – “Kolumny ze Strzelna, czyli skarb cenniejszy niż wszystko”
Bazylika Świętej Trójcy (2015) – SmakKujaw.pl
SZLAK MOGILEŃSKI – “Wzgórze Św. Wojciecha – Pomnik Historii Strzelno ‒ zespół dawnego klasztoru Norbertanek”
SZLAK MOGILEŃSKI – CZTERY PORY ROKU

Atrakcje turystyczne w najbliższej okolicy:

Czytaj także o atrakcjach ze Strzelna:

Wkrótce kolejne średniowieczne historie, romańskie rzeźby, tajemnice wykute w kamieniu, zabytkowe kościoły, architektura drewniana, pomniki przyrody, urokliwe jeziora, miejsca związane z archeoturystyką, muzea i regionalne izby, zabytki techniki, dwory i pałace, perły architektury, cuda natury, skarby kultury oraz turystyczne szlaki z Kujaw, Pałuk i Wielkopolski, a także ciekawostki, legendy i atrakcje z regionu, stanowiące niepodważalne dziedzictwo  ;), bądźcie zatem na bieżąco korzystając ze strony dziedzictworegionu.pl

Jeśli podobał Wam się artykuł – nie przechodź obok niego obojętnie 😉 Obserwuj lub polub stronę na Facebooku (zostaw łapkę w górę lub serducho), jeśli masz jakieś pytanie – zostaw tam komentarz, a jeśli chcesz się podzielić informacją ze swoimi znajomymi – po prostu udostępnij innym na profilach społecznościowych, za co z góry dziękuję 😉

Żaden fragment niniejszego artykułu, który jest częścią wcześniejszych publikacji autora, nie może być reprodukowany w formie elektronicznej, zapisywany w systemach pamięciowych, systemach fotokopii, nagrań lub innych metodach bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich (może być jednak udostępniany na profilach społecznościowych z podaniem źródła – dziedzictworegionu.pl).

Prawa autorskie związane z witryną internetową dziedzictworegionu.pl podlegają ochronie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 1994 r. nr 24, Poz.83 ze zm.).

Zobacz mój całkowity dorobek wydawniczy.
Większość publikacji można zakupić w Strzelnie (PTTK, Muzeum, Kancelaria parafialna) i innych punktach na Szlaku Piastowskim.

REKLAMA ! REKLAMA ! REKLAMA !

Jeśli chcesz mieć reklamę pod tym artykułem swojej działalności gospodarczej skontaktuj się z naszą redakcją, dla branży turystycznej (hotele, restauracje, przewozy autokarowe, usługi turystyczne itp.) oferujemy specjalne zniżki, a dla pozostałych firm najniższe ceny w okolicy (już od 150 zł), szczególnie z okolicy Strzelna, powiatu Mogilno i sąsiednich gmin 😉 😉 😉