Eklektyczny dwór o cechach nawiązujących do klasycyzmu z 1880-1882 r. Fot. Damian Rybak.

Kiedy podróżuję po naszym pięknym i bogatym w historię regionie, coraz bardziej doceniam ziemię moich przodków, czyli Kujawy i sąsiednią Wielkopolskę oraz Pałuki. Oczywiście jednym z najważniejszych punktów zainteresowania są romańskie i gotyckie kościoły oraz inne zabytki z czasów średniowiecza, a także historia pradawna i piastowska ojczystej ziemi. Często też odwiedzam inne atrakcje turystyczne, przyrodnicze a także dwory i pałace, których widok mnie niestety zasmucił. Dwory te, nie leżą w miastach lub pobliżu aglomeracji miejskich, lecz często w maleńkich wsiach, są zaniedbane, zrujnowane a czasem nawet opuszczone (niekiedy stanowią mieszkania komunalne dla lokalnej społeczności). Po niektórych zostały tylko fundamenty i resztki zdewastowanych parków krajobrazowych. Smutny obraz nędzy i rozpaczy… Przeciwieństwem jest rezydencja ziemiańska w Czarnotulu (gm. Mogilno), która w ostatnich latach odzyskuje dawny blask…

Czarnotul to kolejna wieś z tych najstarszych w Polsce, wzmiankowana już w drugiej połowie XI w., przynależna do klasztoru benedyktynów w Mogilnie i wymieniana przez Bolesława Śmiałego wśród nadanych mnichom 24 osad. W XVI i XVII w. była ona gniazdem rodowym Czarnotulskich, czyli miejscem pochodzenia protoplasty rodu. Kto nim dokładnie był, tego nie wiemy, w źródłach z 1537 r. pojawia się Walenty Czarnotulski. Natomiast w XVII w. wzmiankowana jest Anna Czarnotulska (1684 r.) i Władysław Czarnotulski (1690 r.). Miejscowość dwukrotnie funkcjonowała pod inną nazwą urzędową. Otóż w latach 1906-1918, oraz podczas okupacji niemieckiej od września 1939 r. do stycznia 1945 r., Niemcy zastąpili dotychczasową nazwę formą Schwarzanger. Na obszarach byłego zaboru pruskiego, dosyć często okupanci dopuszczali się germanizacji nazewnictwa polskich miejscowości. Czarnotul to jedna z najmniejszych wsi w gminie Mogilno (zaledwie ok. 160 mieszkańców), oddalona o blisko 6 km na wschód od Mogilna, przy lokalnej drodze w kierunku Strzelec.

Architektura rezydencji ziemiańskiej w Czarnotulu

Zabytkiem, który zachował się w tej miejscowości i jest godny uwagi to eklektyczny dwór o charakterze i cechach nawiązujących do klasycyzmu zbudowany w latach 1880-1882. Jest to murowana z cegły, parterowa budowla wzniesiona na planie prostokąta, z użytkowym poddaszem, nakryta dwuspadowym dachem. W centralnej części fasady znajduje się piętrowy ryzalit, zaakcentowany czterema pilastrami, zwieńczony przyczółkiem ozdobionym akroterionami (inaczej naszczytnik -dekoracyjny element architektoniczny w formie palmety, wolut, liści akantu, niekiedy grup figuralnych; nawiązujący do klasycznych budowli greckich i rzymskich). Weście główne, poprzedza niewielki taras z półokrągłymi schodami ujętymi żeliwną balustradą. Fasada wejściowa z ryzalitem oraz oba skrzydła dworu są świeżo odrestaurowane i pomalowane. W skrzydłach, w miejscach dawnych okien, wykuto otwory i przerobiono na dodatkowe wejścia do mieszkań. W elewacji ogrodowej znajduje się drugi, dwuosiowy ryzalit, stylizowany na pseudoportyk filarowy w tzw. wielkim porządku. Obie elewacje w latach świetności, zdobione były bogatym detalem architektonicznym, o czym świadczą zachowane ozdobne gzymsy, sztukaterie oraz naczółki okien.

Elewacja ogrodowa dworu. Fot. Damian Rybak.

Dwór, na szczęście zachował się do naszych czasów, wybudowano go wtedy dla Adolfa Gregora, równocześnie zakładając niewielki (1 ha) park. Zarówno przed nim, jak i po nim było wielu właścicieli majątku w Czarnotulu. W okresie międzywojennym do 1939 r. właścicielem rezydencji był Bolesław Baranowski. Podczas II wojny światowej utworzono w Czarnotulu Tajną Organizację Narodową, do której należeli członkowie ziemiańskich rodzin (m.in. Henryk Roliński i Henryk Bartz). Latem 1942 r. niemiecki Wyższy Sąd Krajowy w Poznaniu skazał Henryka Bartza na śmierć. Po wojnie majątek został znacjonalizowany, a w dworze utworzono szkołę, która funkcjonowała zaledwie 4 lata. Od 2001 r. w rezydencji Gregora mieściła się świetlica wiejska, biblioteka i mieszkania komunalne. Obecnie z frontonu zdjęto wszystkie tabliczki a punkt biblioteczny również adoptowano na mieszkania.

Zespół dworsko-parkowy jest ogólnodostępny dla turystów (z zewnątrz). Wokół dworu rozciąga się zdewastowany park krajobrazowy, o powierzchni 1 ha, który wymaga całkowitej rewitalizacji. Dawny, piękny park został w dużym stopniu zamieniony na sad i ogródki warzywno-działkowe. Jedynie przed samym dworem rosną dwa krzaczaste cisy uznane za pomniki przyrody. Parę lat temu, od części frontowej, po obu stronach wejściowych schodów rosły dwie okazałe lipy, które niestety wycięto (być może zagrażały budynkowi, ale z całą pewnością go zasłaniały). Poza tym w inwentaryzacjach parkowych widnieją zapiski, że rosły tu: klony zwyczajne, klony jawory, jesiony wyniosłe, graby i świerki pospolite, wierzby białe oraz dęby szypułkowe (niewiele z nich rośnie do dzisiaj).

W dworze mieściła się dawniej świetlica wiejska i punkt biblioteczny. Fot. Damian Rybak.

Ciekawostki z kart historii dworów i pałaców

Przed drugą wojną światową istniało w ówczesnych granicach II Rzeczpospolitej ok. 19 000 siedzib ziemiańskich, w tym ok. 15 000 dworów i ok. 4 000 pałaców. Obecnie w rejestrze zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa (NID) było w całej Polsce 4 834 dworów i pałaców (według inwentaryzacji z 2015 r.). Z tej liczby ok. 3 000 to pozostałość po polskim ziemiaństwie, a więc bez tzw. „ziem odzyskanych” i bez rezydencji w miastach. Łatwo możemy obliczyć ile zniknęło bezpowrotnie w naszym kraju lub pozostały po nich jedynie relikty.

Dwory – pamiątki po polskiej historii i tożsamości giną, wielu historyków obwinia Stalina,  który postanowił wyciąć korzenie polskości. Polska jest jedynym krajem Unii Europejskiej, w której stosunki własnościowe nie są uregulowane i do dziś obowiązują dekrety Stalina, zwane dekretami PKWN (z 6 września 1944 r.). Wówczas w wyniku przeprowadzenia reformy rolnej, bez żadnej rekompensaty przejęto 9707 majątków ziemskich (ok. 3,49 mln hektarów ziemi). Dla porównania w większości krajów Europy zachodniej majątki ziemskie w znacznej części należą do potomków, którzy w poprzednich wiekach byli właścicielami dworów (pałaców, zamków) oraz gruntów. Dzisiaj w Polsce ok. 2 000 rezydencji ziemiańskich jest w stanie ruiny, przebudowy lub radykalnej dewastacji (wycięcie parku, rozebranie budynków gospodarczych), a budynek dworu lub pałacu znika na naszych oczach. Połowę z tych dworów i pałaców (1000) warto jeszcze uratować, gdyż spora część budynków jest dosyć oryginalna i chociażby parki dworskie zachowały swą podstawową substancję. Przykładem takiej rezydencji, która na szczęście odzyskuje dawny blask oraz ratowana jest przed unicestwieniem, to dawny dwór w Czarnotulu.

Damian Rybak

Fotogaleria – Czarnotul, rezydencja ziemiańska z końca XIX w., zdjęcia 2021/2023:

Fot. Damian Rybak.

Atrakcje turystyczne w najbliższej okolicy:

Wkrótce kolejne dwory i pałace, muzea, romantyczne parki, pomniki przyrody, zabytkowe kościoły, architektura drewniana, miejsca związane z archeoturystyką, zabytki techniki, perły architektury, cuda natury, skarby kultury oraz turystyczne szlaki z Kujaw, Pałuk i Wielkopolski, a także atrakcje i ciekawostki z regionu, stanowiące niepodważalne dziedzictwo 😉 bądźcie zatem na bieżąco korzystając ze strony dziedzictworegionu.pl

Jeśli podobał Wam się artykuł – nie przechodź obok niego obojętnie 😉 Obserwuj lub polub stronę na Facebooku (zostaw łapkę w górę lub serducho), jeśli masz jakieś pytanie – zostaw tam komentarz, a jeśli chcesz się podzielić informacją ze swoimi znajomymi – po prostu udostępnij innym na profilach społecznościowych, za co z góry dziękuję 😉

Uwaga, uwaga !!! Poszukujemy starych, przedwojennych zdjęć, pocztówek i innych zbiorów, w tym przypadku z Czarnotula i sąsiednich miejscowości… 😉 Szczegóły znajdziesz pod linkiem – https://dziedzictworegionu.pl/?p=3848 😉

Żaden fragment niniejszego artykułu, który jest częścią innych publikacji autora, nie może być reprodukowany w formie elektronicznej, zapisywany w systemach pamięciowych, systemach fotokopii, nagrań lub innych metodach bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich (może być jednak udostępniany na profilach społecznościowych z podaniem źródła – dziedzictworegionu.pl).

Prawa autorskie związane z witryną internetową dziedzictworegionu.pl podlegają ochronie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 1994 r. nr 24, Poz.83 ze zm.).

O wybranych zabytkach i atrakcjach opisywanych na tym portalu, szczególnie perłach architektury, cudach natury, skarbach kultury czy też zabytkach techniki, archeologii i historii, będziesz mógł poczytać w przygotowywanej przeze mnie publikacji „Dziedzictwo regionu” …

Zobacz również pozostały dorobek wydawniczy.

REKLAMA ! REKLAMA ! REKLAMA !

Jeśli chcesz mieć reklamę pod tym artykułem swojej działalności gospodarczej skontaktuj się z naszą redakcją, dla branży turystycznej (hotele, restauracje, przewozy autokarowe, usługi turystyczne itp.) oferujemy specjalne zniżki, a dla pozostałych firm najniższe ceny w okolicy 😉 😉 😉